حق زن از ارث شوهر چقدر است
سهم زن از ارث شوهر در قانون مدنی ایران، مشروط به دائم بودن عقد نکاح و زنده بودن در زمان فوت همسر، در صورت وجود فرزند یا نوه برای متوفی، یک هشتم (ثمن) از کل ترکه است؛ در غیر این صورت، یک چهارم (ربع) از تمامی اموال باقی مانده از شوهر به او تعلق می گیرد.
موضوع ارث و تقسیم ترکه، همواره یکی از مباحث پیچیده و گاه چالش برانگیز در جوامع بوده است. در نظام حقوقی ایران، سهم الارث هر یک از وراث با دقت و بر اساس موازین شرعی و قانونی تبیین شده است. حقوق زوجه پس از فوت همسر، از جمله مواردی است که ابهامات و پرسش های متعددی را در پی دارد، به ویژه با توجه به تحولات قانونی مهمی که در سال های اخیر در این زمینه رخ داده است. آگاهی از این حقوق نه تنها برای زنان بیوه، بلکه برای تمامی افراد جامعه ضروری است تا از حقوق خود آگاه باشند و بتوانند در صورت لزوم، اقدامات قانونی مناسب را انجام دهند.
این مقاله به تشریح جامع و دقیق تمامی جنبه های حق ارث زن از شوهر متوفی، بر اساس آخرین اصلاحات قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، می پردازد. هدف، ارائه اطلاعاتی شفاف، مستند و کاربردی است که به مخاطب عام کمک کند تا با اصول و فروع این حوزه حقوقی آشنا شود و از پیچیدگی های غیرضروری پرهیز گردد. با بررسی مواد قانونی مرتبط، تحولات تاریخی و ارائه مثال های عملی، کوشش می شود تا راهنمایی کامل و قابل اتکایی در اختیار خوانندگان قرار گیرد.
مبانی و شرایط عمومی ارث بری زوجه از شوهر
حق ارث، یک حق قانونی است که با فوت شخص (مورث)، برای بازماندگان او (وراث) نسبت به اموال و دارایی های باقی مانده از وی (ترکه یا ماترک) ایجاد می شود. در قانون مدنی ایران، رابطه زوجیت یکی از اسباب توارث محسوب می گردد و زن و شوهر به واسطه این رابطه از یکدیگر ارث می برند. اساس این حق در ماده ۸۶۴ قانون مدنی آمده است که صراحتاً بیان می دارد: زوجین که در حین فوت دیگری زنده باشند، از یکدیگر ارث می برند. این ماده، دو شرط اساسی را برای ارث بری زوجه از شوهر متوفی مشخص می کند: نخست، وجود رابطه زوجیت صحیح در زمان فوت، و دوم، زنده بودن زوجه در لحظه فوت شوهر.
شرط دائم بودن عقد نکاح
یکی از مهم ترین شرایط برای ارث بری زوجه از شوهر، دائم بودن عقد نکاح است. ماده ۹۴۰ قانون مدنی مقرر می دارد: زوجین با عقد دائم از یکدیگر ارث می برند. بر این اساس، در صورتی که رابطه زوجیت از نوع نکاح موقت (صیغه) باشد، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند. حتی اگر در ضمن عقد موقت، شرط توارث (ارث بردن) برای یکی یا هر دو طرف درج شده باشد، این شرط به دلیل تعارض با قواعد آمره ارث که قابلیت تغییر با توافق طرفین را ندارند، باطل و بی اثر خواهد بود. با این حال، در نکاح موقت، مرد می تواند از طریق وصیت، بخشی از اموال خود را برای همسر موقتش پس از فوت تعیین کند، اما این امر به عنوان حق ارث تلقی نمی شود.
موانع قانونی ارث بری
همانند سایر وراث، وجود برخی شرایط خاص می تواند مانع از ارث بری زوجه از شوهرش گردد. این موانع، بر اساس قانون مدنی، عبارتند از:
- قتل عمد مورث: بر اساس ماده ۸۸۰ قانون مدنی، اگر زوجه به صورت عمدی و بی حق، شوهر خود را به قتل برساند، از او ارث نخواهد برد.
- کفر: اگر زوجه کافر و شوهر مسلمان باشد، زوجه از شوهر ارث نمی برد. اما عکس این حالت صادق نیست و زوجه مسلمان از شوهر کافر ارث می برد.
- لعان: در صورتی که بین زوجین لعان (نفرین متقابل خاصی در موارد مشخص شرعی) واقع شود، رابطه توارث بین آن ها از بین می رود و از یکدیگر ارث نمی برند.
- طلاق بائن و فوت بعد از عده: در طلاق بائن، به محض وقوع طلاق، رابطه زوجیت به طور کامل منقطع شده و زن از شوهر ارث نمی برد. همچنین در طلاق رجعی، اگر مرد بعد از اتمام مدت عده فوت کند، زن مطلقه از او ارث نخواهد برد.
- عقد در حال مرض و فوت قبل از دخول: ماده ۹۴۵ قانون مدنی بیان می دارد: اگر مردی در حال مرض زنی را عقد کند و در همان مرض قبل از دخول بمیرد، زن از او ارث نمی برد. این یک استثنا بر اصل ارث بری است که برای جلوگیری از سوءاستفاده های احتمالی وضع شده است.
میزان قانونی سهم الارث زن از شوهر
میزان سهم الارث زوجه از ترکه شوهر، بر اساس قانون مدنی ایران و فقه امامیه، به وجود یا عدم وجود فرزند (یا اولاد اولاد) برای متوفی بستگی دارد. ماده ۹۱۳ قانون مدنی به صراحت این دو حالت را بیان می کند و میزان سهم الارث زوجه را تعیین می نماید.
سهم زن در صورت وجود فرزند یا اولاد اولاد
در حالتی که مرد متوفی دارای فرزند باشد، اعم از اینکه این فرزند از همین همسر فعلی باشد یا از همسران قبلی، یا حتی اگر نوه (اولاد اولاد) داشته باشد که در حکم فرزند محسوب می شود، سهم الارث زن از کل ترکه شوهر، یک هشتم (ثمن) خواهد بود. این «یک هشتم» از تمامی اموال باقی مانده پس از کسر دیون و واجبات مالی متوفی محاسبه می شود. وجود فرزند به معنای واقعی کلمه یا نوادگان از هر نسل (چه پسر و چه دختر) شرط کاهش سهم الارارث زن به یک هشتم است.
مثال عملی: فرض کنید مردی فوت کرده و دارای یک همسر دائمی و دو فرزند است. اگر ارزش خالص ترکه او (پس از کسر دیون و واجبات) ۸۰۰ میلیون تومان باشد، سهم الارث همسرش یک هشتم این مبلغ، یعنی ۱۰۰ میلیون تومان خواهد بود.
سهم زن در صورت عدم وجود فرزند یا اولاد اولاد
چنانچه مرد متوفی در زمان فوت هیچ فرزندی، چه از همسر فعلی و چه از همسران قبلی، و نیز هیچ نوه ای نداشته باشد، سهم الارث زن از کل ترکه شوهر، یک چهارم (ربع) خواهد بود. این سهم نیز، مانند حالت قبل، از کل ترکه پس از ادای دیون و واجبات مالی متوفی محاسبه می گردد. در این حالت، چون طبقه پایین تری از وراث که فرزندان باشند وجود ندارد، سهم زن افزایش می یابد.
مثال عملی: فرض کنید مردی فوت کرده و تنها یک همسر دائمی دارد و هیچ فرزند یا نوه ای ندارد. اگر ارزش خالص ترکه او ۴۰۰ میلیون تومان باشد، سهم الارث همسرش یک چهارم این مبلغ، یعنی ۱۰۰ میلیون تومان خواهد بود.
نکته مهم این است که این سهام (یک هشتم یا یک چهارم) از باقیمانده ترکه، پس از کسر تمامی دیون، واجبات مالی (مانند مهریه و نفقه معوقه)، و در صورت وجود وصیت، تا میزان یک سوم ترکه محاسبه و اعمال می شود.
اموالی که زن از شوهر به ارث می برد: تحولات قانونی
تاریخچه ارث بری زوجه از اموال غیرمنقول شوهر در ایران، شاهد تغییرات و تحولات مهمی بوده است که به طور مستقیم بر حقوق مالی زنان تأثیرگذار بوده است. این تحولات، نشان دهنده پویایی فقه و قانون در جهت احقاق هرچه بیشتر حقوق افراد است.
رویکرد قانون قدیم (پیش از سال ۱۳۸۷)
پیش از اصلاحیه سال ۱۳۸۷ قانون مدنی، بر اساس مواد ۹۴۶ و ۹۴۷ قانون مدنی مصوب ۱۳۰۷، سهم الارث زن از شوهر به گونه ای بود که زوجه تنها از اموال منقول (مانند وجه نقد، طلا، اتومبیل، لوازم منزل) ارث می برد و از اموال غیرمنقول (مانند زمین، خانه، باغ) سهمی نداشت. در خصوص ساختمان ها و درختان (که اعیان نامیده می شوند)، زن تنها از قیمت آن ها ارث می برد و از عین و خود آن ملک محروم بود. این بدان معنا بود که اگر مردی خانه ای داشت، زن از قیمت بنای آن ارث می برد، اما از قیمت زمینی که خانه روی آن ساخته شده بود (عرصه) و خود زمین، بی بهره بود. این رویکرد ریشه در فتاوای مشهور فقه امامیه داشت که دلایلی همچون جلوگیری از ورود افراد غریبه به جمع وراث و ملاحظات اجتماعی را برای آن ذکر می کرد.
اصلاحیه سال ۱۳۸۷ و تبصره ۱۳۸۹ قانون مدنی
با تصویب قانون اصلاح موادی از قانون مدنی در بهمن ماه ۱۳۸۷، تحولی اساسی در این زمینه رخ داد. ماده ۹۴۶ قانون مدنی اصلاحی مقرر داشت: زوج از تمام اموال زوجه ارث می برد و زوجه در صورت فرزنددار بودن زوج یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان ارث می برد. در صورتی که زوج هیچ فرزندی نداشته باشد سهم زوجه یک چهارم از کلیه اموال به ترتیب فوق می باشد.
این اصلاحیه، حق ارث زوجه از اموال غیرمنقول را به میزان قابل توجهی گسترش داد. اکنون، زن علاوه بر عین اموال منقول، از «قیمت» تمامی اموال غیرمنقول شامل عرصه (زمین) و اعیان (بنا و اشجار) نیز ارث می برد. به عبارت دیگر، محرومیت زن از ارث بردن از قیمت زمین برداشته شد و تنها از «عین» زمین همچنان محروم است، اما از قیمت آن بهره مند می شود.
توضیح تفاوت عین و قیمت: در اصطلاحات حقوقی، «عین» به خود مال فیزیکی و مادی اشاره دارد (مثلاً خود یک قطعه زمین)، در حالی که «قیمت» به ارزش پولی آن مال گفته می شود. بنابراین، وقتی گفته می شود زن از «قیمت» زمین ارث می برد، یعنی حق دارد معادل پولی سهم خود را از ارزش زمین مطالبه کند، اما نمی تواند مالک خود زمین شود و آن را در اختیار بگیرد.
ماده ۹۴۸ قانون مدنی که در همین راستا اصلاح شد، به زوجه این حق را می دهد که اگر سایر ورثه از پرداخت قیمت سهم الارث او از اموال غیرمنقول امتناع کنند، او بتواند حق خود را از عین اموال استیفاء نماید. این ماده بیان می دارد: هرگاه ورثه از اداء قیمت امتناع کنند زن می تواند حق خود را از عین اموال استیفاء نماید. این بدین معناست که زوجه می تواند از طریق دادگاه، تقاضای قیمت گذاری و فروش مال غیرمنقول را داشته باشد و در صورتی که ورثه حاضر به پرداخت سهم او نباشند، می تواند به نسبت سهم الارث خود، مالک عین آن مال غیرمنقول شود.
تبصره الحاقی سال ۱۳۸۹ به ماده ۹۴۶ قانون مدنی نیز به دامنه اجرای این قانون جدید پرداخت و حکمی عطف به ماسبق صادر کرد. این تبصره بیان می کند: مفاد این ماده در خصوص وراث متوفایی که قبل از تصویب آن فوت کرده ولی هنوز ترکه او تقسیم نشده است نیز لازم الاجرا است. این تبصره، امکان بهره مندی زن از قیمت عرصه و اعیان اموال غیرمنقول را حتی برای مواردی که فوت مرد قبل از سال ۱۳۸۷ رخ داده، اما اموال هنوز تقسیم نشده اند، فراهم آورد. این حکم به دلیل اهمیت احقاق حقوق زوجه و رفع نابرابری های گذشته وضع شد، هرچند که مباحث حقوقی گسترده ای را در مورد اثر قوانین به گذشته (عطف به ماسبق) در پی داشته است.
مراحل گام به گام محاسبه سهم الارث زن
محاسبه دقیق سهم الارث زن از شوهر متوفی، فرآیندی است که نیاز به رعایت گام های مشخص و توجه به جزئیات حقوقی دارد. این مراحل به ترتیب عبارتند از:
۱. تعیین و ارزش گذاری کل ماترک
در ابتدا، لازم است تمامی اموال و دارایی های متوفی، اعم از منقول (مانند وجه نقد، حساب های بانکی، سهام، طلا، خودرو، لوازم منزل) و غیرمنقول (مانند خانه، زمین، باغ، مغازه)، شناسایی و ارزش گذاری شوند. این ارزش گذاری معمولاً توسط کارشناس رسمی دادگستری انجام می شود تا قیمت واقعی و روز آن ها مشخص گردد.
۲. کسر دیون و حقوق مالی متوفی
قبل از تقسیم ترکه، لازم است تمامی دیون و حقوق مالی متعلق به متوفی از مجموع ماترک کسر شود. این موارد شامل:
- مهریه زوجه: مهریه، دین ممتاز و از جمله اولین حقوقی است که باید از ترکه پرداخت شود.
- نفقه معوقه زوجه و فرزندان: در صورتی که مرد نفقه ایام گذشته را به زوجه یا فرزندانش نپرداخته باشد، این مبلغ نیز از ترکه کسر می شود.
- بدهی ها و تعهدات مالی: تمامی بدهی های متوفی به اشخاص حقیقی یا حقوقی، از جمله وام ها، اجاره ها و سایر تعهدات مالی.
- هزینه های کفن و دفن: هزینه های مربوط به مراسم تدفین و کفن و دفن متوفی نیز از محل ترکه پرداخت می گردد.
۳. اجرای وصیت نامه
اگر متوفی وصیت نامه ای معتبر داشته باشد، وصایای مالی او تا سقف یک سوم (ثلث) از باقی مانده ترکه (پس از کسر دیون و حقوق) اجرا می شود. وصیت نسبت به مازاد بر یک سوم، تنها با رضایت تمامی ورثه نافذ خواهد بود.
۴. اعمال نسبت سهم الارث زوجه
پس از طی مراحل فوق و محاسبه خالص ترکه، نسبت سهم الارث زوجه (یک هشتم در صورت وجود فرزند یا نوه، یا یک چهارم در صورت عدم وجود فرزند یا نوه) بر این مبلغ اعمال می شود تا سهم نهایی او به دست آید. این سهم به دو بخش اموال منقول و غیرمنقول تقسیم می شود:
- از اموال منقول: زن سهم خود را به صورت «عین» مال دریافت می کند.
- از اموال غیرمنقول: زن سهم خود را به صورت «قیمت» مال دریافت می کند. به این معنا که مبلغ پولی معادل سهم خود را از ارزش زمین و اعیان مطالبه می کند. در صورت امتناع سایر ورثه از پرداخت این قیمت، زن می تواند با حکم دادگاه، حق خود را از «عین» اموال غیرمنقول استیفاء کند.
مثال جامع محاسبه:
فرض کنید آقای احمد فوت کرده و دارای یک همسر (خانم مریم) و دو فرزند است. دارایی های او به شرح زیر است:
- یک دستگاه آپارتمان (اموال غیرمنقول) به ارزش ۲,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان (دو میلیارد تومان) شامل ۱,۵۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان (یک و نیم میلیارد) قیمت عرصه و ۵۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان (پانصد میلیون) قیمت اعیان.
- وجه نقد در حساب بانکی (اموال منقول): ۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان (دویست میلیون تومان).
- خودرو (اموال منقول): ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان (صد میلیون تومان).
دیون و تعهدات مالی:
- مهریه خانم مریم: ۱۵۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان.
- بدهی به بانک: ۵۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان.
- هزینه های کفن و دفن: ۱۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان.
- وصیت به پرداخت ۵۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان به یک موسسه خیریه (کمتر از ثلث ترکه).
- تعیین کل ماترک:
- آپارتمان: ۲,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- وجه نقد: ۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- خودرو: ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- مجموع ماترک: ۲,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ + ۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰ + ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ = ۲,۳۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- مهریه: ۱۵۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- بدهی بانک: ۵۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- هزینه کفن و دفن: ۱۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- مجموع دیون: ۱۵۰,۰۰۰,۰۰۰ + ۵۰,۰۰۰,۰۰۰ + ۱۰,۰۰۰,۰۰۰ = ۲۱۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- باقی مانده پس از دیون: ۲,۳۰۰,۰۰۰,۰۰۰ – ۲۱۰,۰۰۰,۰۰۰ = ۲,۰۹۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- ثلث باقی مانده (۲,۰۹۰,۰۰۰,۰۰۰ / ۳) تقریباً ۶۹۶,۶۶۶,۶۶۶ تومان است.
- وصیت به ۵۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان در حد ثلث است و اجرا می شود.
- خالص ترکه پس از وصیت: ۲,۰۹۰,۰۰۰,۰۰۰ – ۵۰,۰۰۰,۰۰۰ = ۲,۰۴۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- چون متوفی فرزند دارد، سهم خانم مریم یک هشتم از خالص ترکه است.
- سهم خانم مریم: ۲,۰۴۰,۰۰۰,۰۰۰ / ۸ = ۲۵۵,۰۰۰,۰۰۰ تومان
- این مبلغ ۲۵۵,۰۰۰,۰۰۰ تومان، باید از اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول به او پرداخت شود.
- فرض کنیم ورثه توافق کنند که از محل وجه نقد و خودرو، سهم خانم مریم از اموال منقول را بپردازند. باقی مانده سهم او از قیمت آپارتمان پرداخت می شود. اگر ورثه از پرداخت قیمت آپارتمان امتناع کنند، خانم مریم می تواند معادل سهم خود، عین آپارتمان را مطالبه کند.
حالات خاص و نکات حقوقی مهم در ارث بری زوجه
قانون ارث، پیچیدگی های خاص خود را دارد و در برخی شرایط، احکام متفاوتی برای سهم الارث زن از شوهر اعمال می شود. آگاهی از این حالات خاص می تواند به درک بهتر حقوق زوجه کمک کند.
ارث زن در صورت تعدد زوجات
در صورتی که مرد متوفی دارای دو یا چند همسر دائمی باشد، سهم الارث قانونی زوجه (یک هشتم یا یک چهارم) بین تمامی همسران دائم او به تساوی تقسیم می شود. این حکم در ماده ۹۴۲ قانون مدنی به صراحت بیان شده است. به عبارت دیگر، هر تعداد همسر دائم که مرد داشته باشد، مجموع سهم الارث آن ها همان یک هشتم یا یک چهارم است و این سهم ثابت بین آن ها تقسیم می گردد.
مثال کاربردی: اگر مردی فوت کند و دو همسر دائم و یک فرزند داشته باشد، سهم الارث زوجه (یک هشتم) بین دو همسر به تساوی تقسیم می شود. یعنی هر یک از آن ها یک شانزدهم از ترکه را به ارث می بردند. اگر همان مرد بدون فرزند فوت می کرد، سهم الارث زوجه (یک چهارم) بین دو همسر تقسیم می شد و هر یک یک هشتم از ترکه را دریافت می کردند.
سهم الارث زن پس از طلاق
قاعده کلی این است که پس از طلاق، رابطه زوجیت منقطع می شود و زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند. با این حال، قانون مدنی برای این قاعده، استثنائاتی قائل شده است که در شرایط خاص، زن مطلقه همچنان از شوهر سابق خود ارث می برد:
- طلاق رجعی و فوت مرد در ایام عده: بر اساس ماده ۹۴۳ قانون مدنی، اگر مردی همسر خود را به طلاق رجعی مطلقه کند و در طول مدت عده رجعیه، یکی از زوجین فوت کند، دیگری از او ارث می برد. طلاق رجعی به مرد این حق را می دهد که در طول عده، بدون نیاز به عقد جدید، به همسرش رجوع کند، بنابراین رابطه زوجیت به طور کامل منقطع نشده است.
- طلاق در حال مرض و فوت مرد در ظرف یک سال: ماده ۹۴۴ قانون مدنی مقرر می دارد: اگر شوهر در حال مرض زن خود را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ طلاق به همان مرض بمیرد، زن از او ارث می برد، اگرچه طلاق بائن باشد، به شرط آنکه زن در این مدت ازدواج نکرده باشد. هدف از این ماده، جلوگیری از محروم کردن عمدی زن از ارث در زمان بیماری است.
ارث زن از دیه شوهر متوفی
دیه (خون بها) که در اثر جنایت یا حادثه منجر به فوت به اولیای دم پرداخت می شود، از نظر حقوقی جزء ترکه متوفی محسوب نمی شود؛ یعنی دیه جزو اموال و دارایی های خود متوفی نیست که پس از فوت او به جا مانده باشد. با این حال، قواعد ارث بر تقسیم دیه جاری است. بنابراین، زوجه نیز به عنوان یکی از ورثه متوفی، از دیه تعلق گرفته به او سهم می برد. میزان سهم او از دیه نیز همانند سهم او از سایر اموال است؛ یعنی یک هشتم یا یک چهارم، بسته به وجود یا عدم وجود فرزند برای متوفی. این مبلغ مستقیماً به ورثه پرداخت می شود و نیازی به گذراندن فرآیند کسر دیون و وصیت از آن نیست.
تکلیف سهم الارث زوجه در صورت فوت او قبل از تقسیم ترکه
اگر زوجه پس از فوت شوهرش، اما قبل از آنکه سهم الارث خود را دریافت یا ترکه تقسیم شود، فوت کند، سهم الارارث او از ترکه شوهر به ورثه خودش (ورثه زوجه) منتقل می شود. این سهم جزو ترکه زوجه متوفیه محسوب شده و طبق قوانین ارث، بین وراث او (مانند فرزندان، پدر، مادر، و شوهر جدید اگر ازدواج کرده باشد) تقسیم خواهد شد.
جهیزیه و ارث
جهیزیه، اموالی است که زن در هنگام ازدواج به خانه شوهر می آورد. از نظر حقوقی، جهیزیه همواره جزو اموال شخصی زن محسوب می شود و متعلق به اوست. بنابراین، با فوت شوهر، جهیزیه جزء ترکه مرد قرار نمی گیرد و نیاز به ارث بردن زن از آن نیست؛ بلکه زن می تواند عین جهیزیه خود را از منزل شوهر مطالبه و دریافت نماید.
سهم زن از ارث پدرشوهر
در نظام حقوقی ایران، ارث بر اساس رابطه نسبی (خویشاوندی خونی) یا سببی (خویشاوندی ناشی از ازدواج) تعیین می شود. رابطه سببی زن با پدرشوهر، رابطه قرابتی نیست که موجب توارث شود. بنابراین، زوجه از پدرشوهر خود ارث نمی برد. مگر در شرایطی خاص و نادر که زن و پدرشوهر علاوه بر رابطه سببی، رابطه نسبی جداگانه ای (مثلاً دخترعمو و پسرعمو که با هم ازدواج کرده اند) نیز داشته باشند، که در آن صورت به واسطه قرابت نسبی، و نه سببی، ارث می برد.
موانع ارث بری بین زوجین
مواردی وجود دارند که علیرغم وجود رابطه زوجیت دائم و زنده بودن زوجین، به دلایل قانونی و شرعی، مانع از ارث بری یکی یا هر دو از دیگری می شوند. این موانع، از اصول مهم در حقوق ارث هستند و رعایت آن ها در تقسیم ترکه الزامی است.
۱. نکاح موقت
همانطور که پیش تر ذکر شد، بر اساس ماده ۹۴۰ قانون مدنی، شرط اصلی برای ارث بری زوجین، دائم بودن عقد نکاح است. بنابراین، در عقد موقت (صیغه)، زن و شوهر به هیچ عنوان از یکدیگر ارث نمی برند. حتی اگر در متن عقد موقت شرط شده باشد که زوجین از یکدیگر ارث ببرند، این شرط به دلیل مخالفت با قواعد آمره ارث، باطل و بلااثر است.
۲. قتل عمد مورث
ماده ۸۸۰ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد: کسی که مورث خود را عمداً بکشد از ارث او ممنوع می شود. این قاعده شامل زوجه نیز می شود. اگر زوجه به صورت عمدی و بدون توجیه قانونی، شوهر خود را به قتل برساند، از تمامی حقوق ارثی خود نسبت به ترکه او محروم خواهد شد. این حکم شامل قتل خطای محض یا قتل غیرعمدی نمی شود و تنها قتل عمد، مانع ارث بری است.
۳. کفر
بر اساس قواعد شرعی و ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی، اگر یکی از وراث کافر و متوفی مسلمان باشد، وارث کافر از متوفی مسلمان ارث نمی برد. این قاعده شامل زوجین نیز می شود. به این معنا که اگر شوهر مسلمان باشد و همسر او (زوجه) کافر باشد، زوجه از شوهر خود ارث نخواهد برد. اما برعکس این حالت، یعنی اگر زوجه مسلمان و شوهر کافر باشد، زوجه مسلمان از شوهر کافر ارث می برد.
۴. لعان
لعان یک مراسم شرعی خاص است که در موارد مشخصی مانند انکار فرزند توسط شوهر یا اتهام زنا از سوی شوهر به همسرش، در دادگاه انجام می شود. پس از اجرای لعان، رابطه زوجیت برای همیشه منقطع شده و زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند. ماده ۸۸۲ قانون مدنی این موضوع را تأیید می کند و علاوه بر آن، فرزند حاصل از این لعان نیز از پدر و پدر از او ارث نخواهد برد، اما از مادر و خویشان مادری خود ارث می برد.
۵. طلاق بائن و فوت پس از انقضای عده
در طلاق بائن، به محض وقوع طلاق، رابطه زوجیت کاملاً از بین می رود و زن و شوهر بلافاصله از یکدیگر ارث نمی برند. در طلاق رجعی نیز، اگر فوت مرد پس از انقضای مدت عده رجعیه رخ دهد، زن مطلقه دیگر حق ارث بری از شوهر سابق خود را نخواهد داشت، چرا که رابطه زوجیت به طور کامل منقطع شده است.
۶. عقد در حال مرض و فوت قبل از دخول
بر اساس ماده ۹۴۵ قانون مدنی، اگر مردی در حالی که به مرضی مبتلا است، با زنی ازدواج دائم کند و پیش از آنکه با او نزدیکی (دخول) صورت گیرد، به واسطه همان مرض فوت کند، زن از او ارث نمی برد. اما اگر پس از دخول یا پس از بهبودی کامل مرد از آن مرض، فوت رخ دهد، زن ارث خواهد برد. این ماده برای جلوگیری از ازدواج های صوری و سوءاستفاده های مالی احتمالی در بستر بیماری وضع شده است.
نتیجه گیری
حق زن از ارث شوهر، یکی از مسائل بنیادین در حقوق خانواده و ارث ایران است که با تحولات قانونی مهمی در سال های اخیر همراه بوده است. سهم الارث زوجه در قانون مدنی، بر اساس وجود یا عدم وجود فرزند یا نوه برای متوفی، به ترتیب یک هشتم یا یک چهارم از ترکه تعیین می گردد. مهم ترین تغییر در این حوزه، اصلاح مواد ۹۴۶ و ۹۴۸ قانون مدنی در سال ۱۳۸۷ و الحاق تبصره به ماده ۹۴۶ در سال ۱۳۸۹ بود که بر اساس آن، محرومیت زن از قیمت عرصه (زمین) برطرف شد و زوجه اکنون از عین اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان ارث می برد. این تغییر به معنای توسعه حقوق مالی زوجه و نزدیک تر شدن آن به عدالت است.
همچنین، شرایطی نظیر دائم بودن عقد نکاح و زنده بودن زوجه در زمان فوت شوهر از الزامات ارث بری است. موانعی چون قتل عمد مورث، کفر، لعان و برخی حالات طلاق و ازدواج در حال مرض نیز می توانند مانع از تحقق این حق شوند. با توجه به پیچیدگی های حقوقی و تفاوت های ظریف در هر پرونده، درک دقیق این قوانین و احکام مرتبط با سهم زن از ارث شوهر، برای هر فردی حائز اهمیت است.
برای اطمینان از احقاق کامل حقوق قانونی و جلوگیری از اختلافات احتمالی در فرآیند تقسیم ترکه، توصیه می شود که در تمامی مراحل مربوط به ارث، از مشاوره با وکلای متخصص در امور حقوقی خانواده و ارث بهره مند شوید. یک وکیل مجرب می تواند با تخصص خود، راهنمایی های لازم را ارائه داده و از تضییع حقوق شما جلوگیری کند.
سوالات متداول
میزان ارث زن از شوهر در صورت تعدد زوجات چقدر است؟
اگر مرد متوفی بیش از یک همسر دائم داشته باشد، سهم الارث کلی زوجه (یک هشتم یا یک چهارم بسته به وجود یا عدم وجود فرزند برای متوفی) به تساوی بین تمامی همسران دائم او تقسیم می شود.
میزان ارث زن از شوهر در صورت داشتن فرزند چقدر است؟
در صورتی که شوهر متوفی دارای فرزند (یا اولاد اولاد) باشد، سهم الارث زن یک هشتم (ثمن) از تمامی اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول (شامل عرصه و اعیان) خواهد بود.
میزان ارث زن از شوهر در صورت نداشتن فرزند چقدر است؟
اگر شوهر متوفی هیچ فرزند یا نوه ای نداشته باشد، سهم الارث زن یک چهارم (ربع) از تمامی اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول (شامل عرصه و اعیان) است.
یک هشتم ارث زن چگونه محاسبه میشود؟
برای محاسبه یک هشتم ارث زن، ابتدا باید کل دارایی های متوفی (ماترک) ارزش گذاری شود. سپس دیون، واجبات مالی (مانند مهریه و نفقه) و وصایای متوفی (تا یک سوم) از آن کسر می گردد. مبلغ باقیمانده، «خالص ترکه» نامیده می شود. حال، اگر متوفی فرزند داشته باشد، خالص ترکه بر عدد ۸ تقسیم می شود تا سهم یک هشتم زوجه به دست آید. این سهم از عین اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول (عرصه و اعیان) به زوجه تعلق می گیرد.