صمد بهرنگی «ماهی سیاه کوچولو» را به سال ۱۳۴۶ نوشت که معروف‌ترین کتابش شد.
به گزارش پرتال پارسی، عنوان روز ملی ادبیات کودک و نوجوان در تقویم رسمی کشور بر هجدهم تیرماه نشسته است؛ به همین مناسبت سراغ کتاب‌های معروف ادبیات کودک و نوجوان ایرانی می‌رویم و مروری داریم بر آن‌ها.
«ماهی سیاه کوچولو» داستان ماهی کوچکی است که به عشق دیدن دریا خطر می‌کند و سفری دور و دراز را با تجربه‌های متفاوت برای رسیدن به رهایی آغاز می‌کند؛ صمد بهرنگی این داستان را در زمستان سال ۱۳۴۶ به پایان میبرد و انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آن را در سال ۱۳۴۷ با تصویرگری فرشید مثقالی منتشر می‌کند.
هرچند بهرنگی از بابت نشر اوّل کتاب ماهی سیاه کوچولو به شکل لوکس و گران‌قیمت ابراز پشیمانی کرده و دچار عذاب وجدان شده بود. قیمت تمام‌شده کتاب بیش از ۲۰ ریال بود. او در نامه‌ای به دو نفر از شاگردانش نوشته است: «من کار غلطی کرده‌ام که قصه‌ام را به این ناشر داده‌ام. درست است که تقریباً ۱۲۰۰-۱۳۰۰ تومن به من خواهند داد، اما حتم می‌دانم برخلاف قصه‌های دیگرم به دست بچه‌هایی که شما هم می‌شناسید و من می‌شناسم که با چه مشقّتی زندگی می‌کنند، نخواهد رسید. در این فکرم که ناشر را وادارم چاپ ارزان‌قیمتی هم درآورد مثلا به قیمت ۱۵ تا ۲۰ ریال.»
کتاب ماهی سیاه کوچولو محدود به رده سنی خاصی نیست و علاوه بر کودکان برای بزرگسالان نیز جذاب است. در سال‌های پیش از انقلاب، به عنوان یک داستان علیه حاکمیت معرفی می‌شد و بسیاری ماهی سیاه کوچولو را نماد نسل جوان انقلابی و روشنفکر می‌دانستند. حتی از آن با عنوان «بیانیه غیررسمی و مانیفست سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران» نیز یاد شده است. با این وجود لیلی امیرارجمند مدیر وقت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان معتقد بود که ماهی سیاه کوچولو صرفاً یک داستان ساده کودکانه بوده و هیچ بار سیاسی نداشته است.
البته محمدهادی محمدی پژوهشگر ادبیات کودک می‌گوید: این کتاب وقتی به کانون می‌رسد متنی خام بوده است، کسانی مانند م. آزاد و طاهباز روی آن دست می‌برند. یعنی ویرایش می‌کنند تا زبان و روایت شسته رُفته‌تر شود. حاصل کار میشود ماهی سیاه کوچولو. کتابی که شاید از جنبه اجتماعی بیش‌ترین اثر را در تحول ذهن جوانان انقلابی غیرمذهبی و حتا مذهبی که سنت‌گرا نبودند داشته است.
کاوه گوهرین هم درباره این کتاب گفته است: نویسنده در این داستان با بهره‌گیری از تمام خصوصیات فابل اعم از زبان، تکنیک، کاراکتر حیوانات و شیوه بیان ماجرا، در یکی از تاریک‌ترین دوران سیاسی و فرهنگی ایران، اثری می‌آفریند که به دلیل رمزی و سمبولیک بودن بیش‌تر الگوری است تا فابل، چرا که این داستان به جز پوسته اصلی داستان به افق‌های دیگری نیز نظر دارد.
جمال میرصادقی می‌گوید: همین یک اثر کافی است تا ما صمد بهرنگی را نویسنده‌ای بزرگ بدانیم؛ نویسنده‌ای که در ذهن‌ها خواهد ماند. اما منصور یاقوتی معتقد است: ماهی سیاه، تک‌روست. بی‌توجه به رهنمودهای دلسوزانه یاران، به دریا می‌رود و طعمه مرغ ماهیخوار میشود: «اگر روی آب رفتی، مواظب مرغ ماهیخوار باش که این روزها دیگر از هیچ‌کس پروایی ندارد.» او معتقد است: قصه ماهی سیاه کوچولو، روحیه تک‌روی را در وجود کودکان تقویت می‌کند و صمد، بی‌آنکه بخواهد، در این جهان نابه‌سامان و پر از خوف و خطر که در هر گام دامی تعبیه شده و در هر کجا کانونی از دسیسه و بدخواهی شکل گرفته است، به کودکان می‌آموزد که جاده دشوار زندگی را به تنهایی درنوردند و سرانجام، مانند ماهی سیاه کوچولو، طعمه مرغان ماهیخوار شوند!
در عین حال محمدهادی محمدی می‌گوید: اگر نقش این تفسیرها و بت‌شدگی را از روی این کتاب برداریم، می‌توانیم بگوییم داستان ماهی سیاه کوچولو، یک داستان معمولی است. نه از نظر بافت زبانی و نه از نظر بافت روایتی و چینش عناصر روایت کاری خارق‌العاده نیست. اما این کار در ایران تا مقطع انقلاب جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد که کم‌تر اثری به این جایگاه رسید. با این تأکید که تا دوره پیروزی انقلاب نقش ماهی سیاه کوچولو در جایگاه تحسین و گاهی حتی پرستش بود. اما از دهه ۶۰ هرچه به امروز نزدیک‌تر می‌شویم ماهی سیاه کوچولو در دو جبهه انکار و تأیید پیش می‌رود. اکنون من کسانی را می‌بینم که ماهی سیاه کوچولو را می‌کوبند و می‌گویند با این کتاب زندگی ما به تباهی کشیده شد. در حالی که ماهی سیاه کوچولو چون یک اثر استعاری است، هیچ چیزی ندارد که خودبه‌خود بخواهد بدآموزی ایجاد کند. اگر مرغ ماهیخوار ماهی سیاه کوچولو را می‌بلعد و او از خنجری که دارد برای رهایی استفاده می‌کند، این از قوانین طبیعت خیلی دور نیست.
«ماهی سیاه کوچولو» به بسیاری از زبان‌ها ترجمه شده و از جمله کتاب‌هایی است که نمی‌توان آمار دقیقی از شمارگانش داشت اما بارها و بارها تجدید چاپ شده است و ناشران متعددی آن را به چاپ رسانده‌اند. ماهی سیاه کوچولو پس از انتشار توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بارها توسط ناشران دیگر منتشر و تجدید چاپ شده است؛ ناشرانی از جمله: اح‍ت‍ش‍ام، آنلاین دامون، جامه‌دران، حباب، ژکان، یار دبستانی، ادیبان، گنجینه دانش نوین، نشر سیب سرخ، ییلاق قلم، نودا، عطر کاج، اختر، دیباچه، نظر، نظام‌الملک، نشر نخستین، پنگوئن و گیوا.
درباره این کتاب عنوان شده است که ماهی سیاه کوچولو کتاب برگزیده کودک در سال ۱۳۴۷ شد. همچنین جایزه ششمین نمایشگاه کتاب کودک در بلونیای ایتالیا و دیپلم افتخار دوسالانه براتیسلاوای چک‌اسلواکی برای تصویرگری کتاب کودک را در سال ۱۹۶۹ دریافت کرده است.
انتهای پیام