خلاصه کتاب توسعه صنعت گردشگری در شرق کشور ( نویسنده مجتبی نیک رهی، مهتاب غفوری )

کتاب «توسعه صنعت گردشگری در شرق کشور» اثر مجتبی نیک رهی و مهتاب غفوری، به بررسی عمیق پتانسیل ها و چالش های این حوزه حیاتی در مناطق شرقی ایران می پردازد و راهبردهایی برای شکوفایی اقتصادی و اجتماعی ارائه می دهد. این اثر، فراتر از یک معرفی صرف، بینش های تحلیلی و راهکارهای عملی را در اختیار علاقه مندان، پژوهشگران و سیاست گذاران قرار می دهد تا بتوانند در مسیر توسعه پایدار گردشگری این مناطق گام بردارند.

توسعه صنعت گردشگری، امروزه به عنوان یکی از پویاترین و تأثیرگذارترین بخش های اقتصادی در سطح جهانی شناخته می شود که می تواند موتور محرک توسعه پایدار، اشتغال زایی و ارزآوری برای کشورها باشد. جمهوری اسلامی ایران، با برخورداری از تنوع بی نظیر اقلیمی، جاذبه های طبیعی بکر، میراث غنی تاریخی و فرهنگی، و مذهبی، پتانسیل های عظیمی برای تبدیل شدن به یکی از قطب های مهم گردشگری در منطقه و جهان دارد. با این حال، بهره برداری کامل از این ظرفیت ها نیازمند برنامه ریزی دقیق، سرمایه گذاری هدفمند و رفع موانع موجود است. در این میان، شرق کشور شامل استان های خراسان رضوی، شمالی، جنوبی و سیستان و بلوچستان، به دلیل ویژگی های خاص جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی، از اهمیت ویژه ای در نقش آفرینی در این عرصه برخوردار است.

معرفی کتاب و رویکرد نویسندگان: از نظریه تا میدان عمل

کتاب «توسعه صنعت گردشگری در شرق کشور» که توسط مجتبی نیک رهی و مهتاب غفوری به رشته تحریر درآمده، یک اثر ارزشمند در زمینه مطالعات منطقه ای گردشگری ایران محسوب می شود. نویسندگان در این کتاب با رویکردی جامع، تلاش کرده اند تا ابعاد مختلف توسعه صنعت گردشگری را با تمرکز بر مناطق شرقی کشور بررسی کنند.

یکی از نقاط قوت این کتاب، تلفیق ماهرانه نظریات تئوریک با تحقیقات میدانی است. این رویکرد به نویسندگان امکان داده تا علاوه بر بررسی مبانی نظری توسعه گردشگری، به صورت ملموس و مستند به واقعیت های موجود در مناطق شرقی ایران بپردازند. نویسندگان با حضور در میدان تحقیق و استفاده از روش مشارکتی، توانسته اند عمق و اصالت ویژه ای به محتوای کتاب ببخشند.

ضرورت پرداختن به موضوعات منطقه ای از دل فرهنگ بومی، از دیگر ویژگی های برجسته این اثر است. در حالی که بسیاری از کتب گردشگری به کلیات می پردازند، این کتاب با نگاهی دقیق به زیرساخت ها و ویژگی های فرهنگی، تاریخی و جامعه شناختی خاص مناطق شرقی، به دنبال ارائه راهکارهایی بومی و متناسب با هر منطقه است. این رویکرد به خواننده کمک می کند تا نه تنها با جاذبه های ظاهری و قابل رؤیت این مناطق آشنا شود، بلکه به درک عمیق تری از کهن الگوها و محتوای فرهنگی غنی آن ها دست یابد.

کتاب حاضر، یک مرجع کاربردی برای دانشجویان، پژوهشگران، سیاست گذاران، سرمایه گذاران و تمامی فعالان صنعت گردشگری است که به دنبال فهم عمیق تر از پتانسیل ها، چالش ها و راهکارهای توسعه گردشگری در شرق ایران هستند.

فصل اول: بنیان های توسعه صنعت گردشگری

فصل اول کتاب به بررسی مبانی و اصول کلیدی توسعه صنعت گردشگری می پردازد و پایه های نظری و عملی لازم برای ورود به مباحث تخصصی تر را فراهم می آورد. این فصل با نگاهی عمیق به عوامل مختلف، ضرورت و چالش های پیش روی توسعه گردشگری در ایران، به ویژه در مناطق شرقی، را تبیین می کند.

نقش حیاتی سیستم حمل و نقل ریلی در گسترش ژئوتوریسم

ژئوتوریسم یا گردشگری زمین شناختی، شاخه ای نوپا اما بسیار مهم در صنعت گردشگری است که بر پایه بازدید از جاذبه های زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی استوار است. ایران با توجه به تاریخچه زمین شناسی غنی و تنوع بالای پدیده های ژئولوژیکی، پتانسیل عظیمی برای توسعه ژئوتوریسم دارد. جاذبه هایی نظیر کویر لوت، گل افشان های چابهار، آبشارهای متعدد و معادن باستانی، هر یک می توانند مقاصد مهمی برای علاقه مندان به این حوزه باشند.

توسعه و دسترسی به این جاذبه ها، به شدت به زیرساخت های حمل و نقل، به ویژه سیستم ریلی، وابسته است. حمل و نقل ریلی به دلیل ظرفیت بالا، ایمنی بیشتر و امکان دسترسی به مناطق دورافتاده تر، می تواند نقش محوری در اتصال این جاذبه ها به مراکز جمعیتی و ایجاد سهولت برای گردشگران ایفا کند. در شرق کشور، جایی که بسیاری از مناطق دارای پدیده های ژئوتوریستی بکر هستند، توسعه خطوط ریلی نه تنها زمان سفر را کاهش می دهد، بلکه تجربه سفر را برای گردشگران دلپذیرتر و قابل دسترس تر می سازد. این امر به ویژه در جذب گردشگران خارجی که به دنبال تجربه های منحصربه فرد هستند، حائز اهمیت است.

ضرورت توسعه صنعت توریست در ایران

ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی خاص، چهار فصل بودن، و داشتن میراث تاریخی و فرهنگی چندهزارساله، مقصدی بی نظیر برای انواع گردشگری است. از سواحل خزر تا کویر لوت، از بناهای باستانی تخت جمشید تا امام رضا (ع)، و از فرهنگ غنی اقوام مختلف تا صنایع دستی اصیل، همه و همه پتانسیل های بی شماری را برای جذب گردشگر فراهم آورده اند.

اما فراتر از این جذابیت ها، ضرورت توسعه صنعت گردشگری در ایران از منظر اقتصادی نیز بسیار حیاتی است. در شرایطی که اقتصاد کشور وابستگی شدیدی به درآمدهای نفتی دارد و همواره در معرض نوسانات قیمت و تحریم های بین المللی قرار گرفته است، توسعه گردشگری می تواند به عنوان یک منبع پایدار و مطمئن برای ارزآوری و تنوع بخشی به درآمدهای ملی عمل کند. این صنعت، علاوه بر ایجاد شغل، به صورت مستقیم و غیرمستقیم به رشد بخش های مختلف اقتصادی از جمله حمل و نقل، هتلداری، صنایع دستی، کشاورزی و خدمات کمک شایانی می کند و مسیر را برای رهایی از اقتصاد تک محصولی هموار می سازد.

موانع و محدودیت های توسعه و راهکارهای پیشنهادی

با وجود پتانسیل های عظیم، صنعت گردشگری ایران با چالش ها و موانع متعددی روبرو است که توسعه آن را کُند کرده است. این موانع را می توان در چند دسته اصلی طبقه بندی کرد:

• نقص در زیرساخت ها: کمبود اقامتگاه های مناسب، ضعف در شبکه های حمل و نقل (به ویژه جاده ای و ریلی در برخی مناطق)، ضعف در دسترسی به اینترنت و خدمات بانکی بین المللی.
• کمبود سرمایه گذاری: عدم جذب کافی سرمایه گذاری داخلی و خارجی، ناشی از ریسک های اقتصادی، قوانین پیچیده و عدم وجود مشوق های کافی.
• ضعف در بازاریابی و برندسازی: عدم معرفی مناسب جاذبه ها در سطح بین المللی، ضعف در تولید محتوای تبلیغاتی جذاب و متناسب با بازارهای هدف.
• مسائل قانونی و مقرراتی: بوروکراسی اداری، قوانین دست و پاگیر و عدم هماهنگی بین نهادهای مختلف.
• چالش های امنیتی و ژئوپلیتیک: تصویر نامناسب از ایران در رسانه های بین المللی و نگرانی های ناشی از تنش های منطقه ای.

برای غلبه بر این موانع، راهبردهای عملی متعددی را می توان پیشنهاد داد. این راهبردها شامل تسهیل قوانین و مقررات برای سرمایه گذاران، ارائه مشوق های مالی، توسعه زیرساخت های حمل و نقل و اقامتی، آموزش نیروی انسانی متخصص، و تدوین یک استراتژی جامع بازاریابی بین المللی است. همچنین، بهبود تصویر ایران در عرصه بین الملل از طریق دیپلماسی فرهنگی و رسانه ای، نقشی حیاتی در جذب گردشگر ایفا می کند.

سرمایه گذاری و رشد گردشگری در مناطق نمونه

مفهوم «مناطق نمونه گردشگری» به منظور شناسایی و توسعه هدفمند پتانسیل های گردشگری در مناطق خاص کشور شکل گرفته است. این مناطق، با برخورداری از جاذبه های ویژه طبیعی، تاریخی یا فرهنگی، به عنوان نقاط کانونی برای جذب سرمایه و تمرکز بر توسعه زیرساخت ها و خدمات گردشگری انتخاب می شوند.

سرمایه گذاری در این مناطق نه تنها به رشد اقتصادی محلی کمک می کند، بلکه با ایجاد شغل و افزایش درآمد، زمینه را برای بهبود کیفیت زندگی ساکنان محلی فراهم می آورد. این رویکرد امکان می دهد تا منابع به صورت متمرکز و کارآمدتری برای حداکثر کردن بازدهی سرمایه گذاری ها مورد استفاده قرار گیرد. تعیین مناطق نمونه و حمایت از طرح های توسعه ای در آن ها، می تواند به عنوان یک کاتالیزور برای رشد صنعت گردشگری در کل کشور عمل کند.

کریدور بین المللی چابهار-بیرجند-سرخس: فرصتی استراتژیک

کریدور چابهار-بیرجند-سرخس یک محور حیاتی و استراتژیک برای توسعه اقتصادی و گردشگری در شرق ایران است. این کریدور، که جنوب شرقی کشور را به شمال شرقی و در نهایت به آسیای میانه و اروپا متصل می کند، پتانسیل بی نظیری برای تبدیل شدن به یک مسیر ترانزیتی بین المللی و همچنین یک محور مهم گردشگری دارد.

چابهار، به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران، دروازه ای برای ورود گردشگران از طریق دریا است. بیرجند، با جاذبه های کویری و تاریخی، و سرخس، با موقعیت مرزی و جاذبه های طبیعی و تاریخی، هر یک می توانند نقش مکمل در این کریدور ایفا کنند. توسعه این کریدور نه تنها به تسهیل حمل و نقل کالا کمک می کند، بلکه با ایجاد زیرساخت های مناسب، می تواند مسیر جدیدی برای گردشگری داخلی و بین المللی فراهم آورد. این امر فرصت های جدیدی برای توسعه اقامتگاه ها، خدمات توریستی و صنایع دستی در طول این مسیر ایجاد می کند و به رشد اقتصادی مناطق محروم تر شرق کشور یاری می رساند.

صنایع دستی: پلی میان فرهنگ و اقتصاد گردشگری

صنایع دستی، بیش از آنکه صرفاً محصولاتی برای خرید باشند، نماینده فرهنگ، هنر و هویت یک سرزمین هستند. در شرق کشور، تنوع بی نظیر صنایع دستی نظیر گلیم بافی، سفالگری، سوزن دوزی، و سنگ تراشی، نه تنها جاذبه ای برای گردشگران محسوب می شود، بلکه منبع درآمد پایداری برای جوامع محلی، به ویژه زنان و روستاییان است. توسعه صنایع دستی می تواند به حفظ و احیای هنرهای سنتی، اشتغال زایی و توانمندسازی اقتصادی مناطق کمک کند.

ترویج و حمایت از تولیدکنندگان صنایع دستی، بازاریابی مناسب برای محصولات آن ها، و ایجاد ارتباط مستقیم بین گردشگران و هنرمندان محلی، از جمله راهکارهای موثر برای تقویت این بخش است. این امر به غنی سازی تجربه گردشگران و همچنین توسعه اقتصادی پایدار جوامع میزبان کمک می کند.

کارآفرینی در صنعت گردشگری

صنعت گردشگری به دلیل ماهیت خدمات محور و تنوع زیربخش هایش، زمینه ای بسیار مستعد برای کارآفرینی و ایجاد کسب وکارهای نوپا است. از ایجاد اقامتگاه های بوم گردی و بوتیک هتل ها گرفته تا توسعه اپلیکیشن های راهنمای سفر، شرکت های مدیریت تورهای تخصصی (مانند تورهای کویرنوردی یا فرهنگی)، و ارائه خدمات حمل و نقل توریستی، همگی فرصت های بی شماری برای کارآفرینان فراهم می آورند.

حمایت از ایده های نوآورانه، تسهیل فرآیندهای راه اندازی کسب وکار، ارائه آموزش های تخصصی و دسترسی به منابع مالی، می تواند به شکوفایی کارآفرینی در این صنعت کمک شایانی کند. این امر نه تنها به افزایش کیفیت خدمات گردشگری می انجامد، بلکه با ایجاد فرصت های شغلی جدید، به کاهش بیکاری و رشد اقتصادی کشور کمک می کند.

بهره برداری پایدار از جاذبه های طبیعی

جاذبه های طبیعی، سرمایه های اصلی صنعت گردشگری هستند و حفاظت از آن ها برای نسل های آینده از اهمیت حیاتی برخوردار است. بهره برداری پایدار از این جاذبه ها به معنای مدیریت صحیح و مسئولانه آن هاست تا ضمن جذب گردشگر و ایجاد درآمد، کمترین آسیب به محیط زیست وارد شود.

این رویکرد شامل اقداماتی نظیر تعیین ظرفیت برد اکولوژیکی مناطق، آموزش گردشگران و جوامع محلی در مورد حفاظت از محیط زیست، توسعه زیرساخت های دوستدار طبیعت، و اجرای قوانین سخت گیرانه برای جلوگیری از تخریب محیط زیست است. توسعه گردشگری پایدار در مناطق شرقی کشور، به ویژه در اکوسیستم های حساس کویری و کوهستانی، می تواند ضامن بقای این مناطق و تداوم لذت بری از زیبایی های آن ها برای آیندگان باشد.

«توسعه صنعت گردشگری در ایران، فراتر از یک گزینه اقتصادی، یک ضرورت استراتژیک برای رهایی از اقتصاد تک محصولی و ارتقاء جایگاه بین المللی کشور محسوب می شود که مستلزم نگاهی جامع و سرمایه گذاری هدفمند است.»

فصل دوم: بررسی جامع گردشگری در ایران

فصل دوم کتاب، دیدگاهی کلی تر به صنعت گردشگری در سطح ملی ارائه می دهد و با تحلیل ابعاد مختلف، وضعیت کنونی، اقدامات صورت گرفته، و چالش ها و فرصت های پیش روی آن را در ایران مورد بررسی قرار می دهد. این بخش برای درک بستر کلی که توسعه گردشگری شرق کشور در آن جای می گیرد، ضروری است.

ابعاد گوناگون گردشگری در ایران

ایران به واسطه تنوع بی نظیر جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی، انواع مختلفی از گردشگری را در خود جای داده است که هر یک می توانند پاسخگوی سلیقه های متفاوت گردشگران باشند:

• گردشگری فرهنگی و تاریخی: بازدید از آثار باستانی نظیر تخت جمشید، اصفهان، یزد، و شیراز که بیانگر تمدن کهن ایران هستند.
• گردشگری طبیعی (اکوتوریسم): شامل کویرگردی در کویر لوت و مرنجاب، کوهنوردی در زاگرس و البرز، جنگل نوردی در شمال، و لذت بردن از سواحل خزر و خلیج فارس.
• گردشگری مذهبی: زیارت اماکن مقدس نظیر حرم امام رضا (ع) در مشهد و حضرت معصومه (س) در قم، و سایر بقاع متبرکه.
• گردشگری سلامت و درمانی: استفاده از چشمه های آب گرم، مراکز درمانی و خدمات پزشکی با کیفیت و مقرون به صرفه.
• گردشگری ماجراجویانه: شامل رفتینگ، غارنوردی، صخره نوردی و سایر فعالیت های هیجان انگیز.
• گردشگری روستایی و عشایری: تجربه زندگی بومی، آشنایی با فرهنگ و آداب و رسوم روستایی و عشایری.

اقدامات صورت گرفته و وضعیت سرمایه گذاری

در سال های اخیر، دولت و بخش خصوصی تلاش هایی را برای توسعه صنعت گردشگری در ایران آغاز کرده اند. این اقدامات شامل تدوین سندهای ملی توسعه گردشگری، ایجاد تسهیلات برای سرمایه گذاران، ترویج اقامتگاه های بوم گردی، و برگزاری نمایشگاه های بین المللی گردشگری است. با این حال، میزان سرمایه گذاری ارزی و ریالی در زیربخش های مختلف گردشگری همچنان از سطح مطلوب فاصله دارد. سرمایه گذاری ها بیشتر در حوزه های اقامتی و حمل و نقل متمرکز شده اند، اما نیاز به سرمایه گذاری در بخش های کمتر توسعه یافته مانند بازاریابی دیجیتال، آموزش نیروی انسانی و توسعه محصولات گردشگری جدید، به شدت احساس می شود.

آمار و تحلیل گردشگران داخلی و خارجی

آمارها نشان می دهد که تعداد گردشگران داخلی در ایران رشد نسبتاً پایداری داشته، اما تعداد گردشگران خارجی تحت تأثیر عوامل مختلفی نظیر شرایط سیاسی، تحریم ها و تصویر بین المللی ایران، با نوسانات زیادی روبرو بوده است. در دوران اوج، ایران توانسته بود بخش قابل توجهی از گردشگران مذهبی از کشورهای همسایه و گردشگران فرهنگی از اروپا و آسیا را جذب کند. اما در دوره هایی، کاهش محسوس در ورود گردشگران خارجی، به دلیل عوامل بیرونی، چالشی جدی برای این صنعت به وجود آورده است. تحلیل دقیق این آمارها و شناسایی عوامل موثر بر آن، برای تدوین سیاست های آتی و هدف گذاری بازارهای جدید ضروری است.

تحلیل SWOT صنعت گردشگری ایران

تحلیل SWOT (نقاط قوت، ضعف، فرصت، تهدید) ابزاری مهم برای ارزیابی وضعیت کنونی صنعت گردشگری ایران و تدوین راهبردهای آینده است:

عامل	شرح
نقاط قوت (Strengths)	جاذبه های تاریخی، فرهنگی، مذهبی و طبیعی منحصربه فرد، تنوع اقلیمی، مهمان نوازی مردم، امنیت بالای داخلی، وجود نیروی انسانی جوان و مشتاق.
فرصت ها (Opportunities)	بازارهای جدید (چین، هند، کشورهای اسلامی)، فناوری های نوین در بازاریابی (دیجیتال مارکتینگ)، توسعه زیرساخت ها (فرودگاه ها، جاده ها)، پتانسیل بالای گردشگری سلامت و درمانی، رونق بوم گردی.
تهدیدها (Threats)	تحریم های اقتصادی و محدودیت های مالی، چالش های ژئوپلیتیک و تصویر منفی در رسانه ها، ضعف در برندسازی و بازاریابی بین المللی، کمبود سرمایه گذاری خارجی، بوروکراسی اداری، تغییرات اقلیمی.
نقاط ضعف (Weaknesses)	نقص در زیرساخت های اقامتی و حمل و نقل، عدم هماهنگی نهادهای متولی، ضعف در مهارت های زبان خارجی و خدمات رسانی، کمبود اطلاعات آماری دقیق، عدم حمایت کافی از بخش خصوصی.

این تحلیل نشان می دهد که ایران دارای پتانسیل های قوی داخلی است، اما برای موفقیت در عرصه بین المللی باید بر ضعف های درونی غلبه کرده و تهدیدهای بیرونی را مدیریت کند تا از فرصت های موجود به بهترین شکل بهره ببرد.

فصل سوم: تمرکز بر توسعه صنعت گردشگری در شرق کشور

فصل سوم کتاب به صورت اختصاصی بر مناطق شرقی کشور متمرکز شده و پتانسیل ها و ویژگی های خاص این حوزه جغرافیایی را برای توسعه گردشگری مورد تحلیل قرار می دهد. این بخش، قلب اصلی تحلیل های منطقه ای کتاب را تشکیل می دهد و برای درک عمیق توسعه گردشگری در شرق کشور ضروری است.

عوامل پیدایش پدیده های ژئوتوریسم در خراسان و سیستان و بلوچستان

شرق ایران، به ویژه استان های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، و سیستان و بلوچستان، از نظر زمین شناختی و ژئومورفولوژیکی بسیار غنی هستند. فعالیت های تکتونیکی، فرسایش بادی و آبی در طول میلیون ها سال، منجر به ایجاد پدیده های طبیعی بی نظیری شده که هر یک جاذبه ای مهم برای ژئوتوریسم محسوب می شوند:

• آبشار ارتکند و اخلمد: در خراسان رضوی، با چشم اندازهای سرسبز و آبشارهای خروشان، فرصت هایی برای طبیعت گردی و کوهنوردی فراهم می آورد.
• غار مغان: در خراسان رضوی، با سازندهای استالاکتیت و استالاگمیت، جاذبه ای برای غارنوردی و مطالعه زمین شناسی است.
• کویر لوت: بخش های وسیعی از خراسان جنوبی را در بر می گیرد و با پدیده هایی نظیر کلوت ها، تپه های ماسه ای و ریگ زارها، یکی از منحصربه فردترین مناطق ژئوتوریسم جهان و یک میراث جهانی یونسکو است.
• بازالت گورید سربیشه: در خراسان جنوبی، پدیده ای زمین شناختی است که می تواند مورد توجه علاقه مندان به ژئوتوریسم قرار گیرد.
• چشمه های آب گرم و ترش معدنی: در نقاط مختلف این استان ها، نه تنها جاذبه های طبیعی هستند، بلکه پتانسیل گردشگری سلامت را نیز دارا می باشند.
• معدن فیروزه نیشابور: در خراسان رضوی، یک جاذبه ژئوتوریستی و فرهنگی است که تاریخ و صنعت را در هم می آمیزد.
• ارتفاعات بینالود و دریاچه بزنگان: در خراسان رضوی، برای اکوتوریسم و فعالیت های کوهستانی مناسب هستند.
• گل افشان چابهار: در سیستان و بلوچستان، پدیده ای شگفت انگیز و منحصربه فرد است که از نظر علمی و گردشگری ارزش بالایی دارد.
• آتشفشان های تفتان و بزمان: در سیستان و بلوچستان، با چشم اندازهای کوهستانی و فعالیت های آتشفشانی خاموش، جاذبه هایی برای کوهنوردان و محققان هستند.
• منطقه حفاظت شده هامون: با وجود چالش های زیست محیطی، همچنان پتانسیل هایی برای اکوتوریسم و پرنده نگری دارد.

«شرق کشور با گنجینه ای از پدیده های ژئوتوریسم و میراث فرهنگی، می تواند به قطبی برای گردشگری پایدار تبدیل شود، مشروط بر اینکه زیرساخت های لازم، به ویژه در بخش حمل ونقل ریلی، توسعه یابد.»

خراسان جنوبی: گنجینه پنهان با پتانسیل های محیطی

خراسان جنوبی، با جغرافیای منحصربه فرد خود که تلفیقی از کویر، کوهستان و دشت های کشاورزی است، دارای پتانسیل های بی شماری برای توسعه انواع گردشگری است. این استان به دلیل ویژگی های خاص خود، می تواند مقصدی برای:

• گردشگری کویر: با وجود بخش هایی از کویر لوت و جاذبه های مربوط به آن.
• گردشگری تاریخی و فرهنگی: وجود بناهای تاریخی، قلعه ها، کاروانسراها و روستاهای بافت سنتی.
• گردشگری مذهبی: بقاع متبرکه و اماکن مذهبی.
• گردشگری کشاورزی: باغات زرشک و زعفران و تجربه زندگی روستایی.

برای بهره برداری کامل از این توانمندی ها، برنامه ریزی جامع برای توسعه زیرساخت ها، آموزش نیروی انسانی، و بازاریابی هدفمند برای معرفی این گنجینه پنهان به گردشگران داخلی و خارجی ضروری است.

سیستان و بلوچستان: جاذبه های طبیعی بکر و بی نظیر

سیستان و بلوچستان، با وجود تصورات رایج، استانی مملو از جاذبه های طبیعی بکر و بی نظیر است که از کویرهای زیبا تا سواحل اقیانوسی چابهار را در بر می گیرد. این استان می تواند مقصدی برای:

• گردشگری ساحلی و دریایی: سواحل مکران در چابهار با پدیده هایی نظیر کوه های مریخی، گل افشان ها و بندر کَنارَک.
• گردشگری کویر و کوهستان: آتشفشان های تفتان و بزمان، و مناطق کویری داخلی.
• گردشگری فرهنگی: آشنایی با فرهنگ غنی بلوچ، صنایع دستی و لباس های محلی.

توسعه گردشگری در این استان می تواند نقش مهمی در تغییر تصویر ذهنی از آن و همچنین ارتقاء امنیت و توسعه پایدار منطقه ایفا کند. سرمایه گذاری در زیرساخت های گردشگری، بهبود دسترسی، و ترویج فرهنگ غنی بومی، از الزامات اصلی توسعه در این منطقه است.

نقش گردشگری در امنیت و توسعه منطقه ای شرق

توسعه صنعت گردشگری در مناطق شرقی کشور، فراتر از ابعاد صرفاً اقتصادی، دارای تأثیرات عمیقی بر امنیت و توسعه منطقه ای است. حضور گردشگران و رونق فعالیت های اقتصادی مرتبط با آن، به صورت طبیعی منجر به افزایش سطح امنیت در منطقه می شود. زیرا گردشگری نیازمند فضایی امن و آرام است و این امر خود به خود باعث توجه بیشتر به مسائل امنیتی و توسعه زیرساخت های مرتبط می گردد.

علاوه بر این، توسعه گردشگری با ایجاد اشتغال، افزایش درآمد و ارتقاء سطح رفاه جوامع محلی، به کاهش نابرابری های اقتصادی و اجتماعی کمک می کند. این عوامل، خود به کاهش آسیب های اجتماعی و افزایش همبستگی منطقه ای می انجامند و در نهایت به تقویت امنیت پایدار در مرزهای شرقی کشور کمک می کنند. گردشگری می تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند برای دیپلماسی عمومی و معرفی چهره واقعی و صلح طلب مردم منطقه به جهان نیز عمل کند.

جغرافیای مناطق شرقی کشور: بستر توسعه گردشگری

جغرافیای مناطق شرقی کشور، با تنوع اقلیمی و طبیعی خود، بستر مناسبی برای توسعه انواع گردشگری را فراهم آورده است. از کویرهای وسیع خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان گرفته تا ارتفاعات و مناطق سرسبز خراسان رضوی و شمالی، هر بخش دارای ویژگی های منحصربه فردی است که می توانند به عنوان جاذبه های توریستی مورد استفاده قرار گیرند.

وجود مرزهای طولانی با کشورهای همسایه نظیر افغانستان و پاکستان، از یک سو چالش هایی را به همراه دارد، اما از سوی دیگر فرصت هایی برای توسعه گردشگری مرزی و منطقه ای (به ویژه با توجه به نزدیکی به کشورهای آسیای میانه) فراهم می آورد. این جغرافیا، هم برای گردشگری ماجراجویانه در کویر، هم برای گردشگری فرهنگی در شهرهای تاریخی، و هم برای گردشگری طبیعت محور در مناطق کوهستانی و آبی (در چابهار) پتانسیل های عظیمی را ارائه می دهد. درک دقیق این ویژگی های جغرافیایی، برای برنامه ریزی اصولی و بهره برداری بهینه از ظرفیت های موجود ضروری است.

فصل چهارم: شهر تاریخی بلقیس: مروارید شرق

فصل چهارم کتاب به یکی از مهم ترین و با ارزش ترین جاذبه های تاریخی شرق کشور، یعنی شهر تاریخی بلقیس در اسفراین (خراسان شمالی) اختصاص دارد. این شهر، که از آن به عنوان «مروارید شرق» یاد می شود، یکی از بزرگ ترین و مهم ترین محوطه های باستانی دوران اسلامی در شمال شرق ایران است و می تواند به عنوان یک قطب مهم گردشگری تاریخی و فرهنگی عمل کند.

شهر بلقیس با قدمتی که به دوران ساسانی بازمی گردد و در دوران اسلامی به اوج شکوفایی خود رسیده، دارای ویژگی های معماری و شهرسازی منحصربه فردی است. آثار باستانی کشف شده در این محوطه، از جمله ارگ بلقیس (یکی از بزرگ ترین ارگ های خشتی ایران پس از ارگ بم)، شارستان، مقبره ها، کوره های سفالگری و کاروانسراها، هر یک روایتگر بخشی از تاریخ و تمدن این سرزمین هستند.

پتانسیل های این شهر برای جذب گردشگران داخلی و بین المللی بسیار بالاست. باستان شناسان و تاریخ دانان می توانند از این محوطه برای پژوهش های خود بهره ببرند و علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ نیز می توانند از بازدید از بقایای این شهر کهن، اطلاعات ارزشمندی کسب کنند. برای توسعه گردشگری در شهر بلقیس، نیاز به اقداماتی نظیر حفاظت و مرمت بیشتر آثار، ایجاد زیرساخت های اقامتی و خدماتی در نزدیکی محوطه، آموزش راهنمایان تور متخصص و بازاریابی هدفمند برای معرفی این جاذبه در سطح ملی و بین المللی است.

این شهر می تواند با پیوند با سایر جاذبه های تاریخی و طبیعی در خراسان شمالی و استان های همجوار، یک مسیر گردشگری جذاب و جامع را برای بازدیدکنندگان ایجاد کند و به عنوان نمادی از شکوه تمدن ایران در شرق، مورد توجه قرار گیرد. توجه به بلقیس نه تنها به حفظ میراث فرهنگی کمک می کند، بلکه با رونق اقتصادی و اجتماعی منطقه، زمینه را برای توسعه پایدار فراهم می آورد.

«شهر تاریخی بلقیس نه تنها یک گنجینه باستان شناسی است، بلکه نمادی از پتانسیل های بی شمار میراث فرهنگی شرق ایران برای تبدیل شدن به مقصد جهانی گردشگری است که نیازمند توجه و سرمایه گذاری مستمر است.»

نتیجه گیری و پیشنهادها: آینده ای روشن برای گردشگری شرق

کتاب «توسعه صنعت گردشگری در شرق کشور» اثر مجتبی نیک رهی و مهتاب غفوری، با نگاهی جامع و تحلیلی، به بررسی پتانسیل ها و چالش های این صنعت حیاتی در مناطق شرقی ایران می پردازد. این اثر، به خوبی نشان می دهد که شرق کشور، با وجود ثروت های عظیم طبیعی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی، همچنان به عنوان یک قطب پنهان در صنعت گردشگری ایران باقی مانده و نیازمند توجه ویژه و برنامه ریزی استراتژیک است.

جمع بندی نکات کلیدی کتاب

یافته های اصلی کتاب بر چندین نکته کلیدی تأکید دارد: نخست آنکه، گردشگری می تواند نقش محوری در تنوع بخشی به اقتصاد ایران و کاهش وابستگی به نفت ایفا کند. دوم، مناطق شرقی کشور، به ویژه خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی، دارای پتانسیل های بی نظیری در انواع گردشگری، از جمله ژئوتوریسم و گردشگری فرهنگی-تاریخی (مانند شهر بلقیس) هستند. سوم، توسعه زیرساخت های حمل و نقل، به ویژه سیستم ریلی، و نیز صنایع دستی، از ارکان اصلی پیشرفت این صنعت در منطقه است. در نهایت، کتاب به اهمیت کارآفرینی، سرمایه گذاری هدفمند و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی و فرهنگی برای دستیابی به توسعه پایدار در این حوزه اشاره می کند.

چالش هایی نظیر ضعف در زیرساخت ها، کمبود سرمایه گذاری، ضعف در بازاریابی و تصویر بین المللی نامناسب، موانع عمده ای هستند که باید با راهبردهای جامع و یکپارچه برطرف شوند. این کتاب بر این باور است که توسعه گردشگری در شرق کشور نه تنها به رشد اقتصادی و اشتغال زایی منجر می شود، بلکه در ارتقاء امنیت منطقه ای و معرفی چهره واقعی و غنی فرهنگی این سرزمین نیز نقش بسزایی دارد.

پیشنهادهای عملی برای ذینفعان

بر اساس تحلیل های ارائه شده در کتاب، پیشنهادهای عملی متعددی را می توان برای ذینفعان مختلف ارائه کرد:

1. برای سیاست گذاران و نهادهای دولتی:
   • تدوین یک سند راهبردی جامع برای توسعه گردشگری شرق کشور با افق بلندمدت.
   • تسهیل قوانین و مقررات برای سرمایه گذاران داخلی و خارجی در این مناطق.
   • تخصیص بودجه های کافی برای توسعه زیرساخت های حمل و نقل (به ویژه راه آهن) و اقامتی.
   • ایجاد هماهنگی بیشتر بین نهادهای مختلف دولتی در حوزه گردشگری، میراث فرهنگی و محیط زیست.
   • اجرای برنامه های بازاریابی و برندسازی هدفمند در سطح بین المللی برای تغییر تصویر ذهنی و جذب گردشگران.
2. برای سرمایه گذاران و کارآفرینان:
   • شناسایی و سرمایه گذاری در فرصت های نوظهور کارآفرینی در بخش های بوم گردی، گردشگری ماجراجویانه و توسعه خدمات دیجیتال گردشگری.
   • توجه به پتانسیل های سرمایه گذاری در مناطق نمونه گردشگری و کریدور چابهار-بیرجند-سرخس.
   • تمرکز بر ارائه خدمات با کیفیت و مطابق با استانداردهای بین المللی.
3. برای جوامع محلی و فعالان گردشگری:
   • مشارکت فعال در فرآیندهای برنامه ریزی و اجرای پروژه های گردشگری.
   • حفاظت از محیط زیست و میراث فرهنگی منطقه و ترویج فرهنگ گردشگری پایدار.
   • توسعه و عرضه صنایع دستی با کیفیت و اصیل، و ایجاد ارتباط مستقیم با بازار گردشگری.
   • فراگیری مهارت های لازم (مانند زبان های خارجی) و ارائه خدمات مهمان نوازانه و حرفه ای.

فراخوان به اقدام

توسعه صنعت گردشگری در شرق کشور، نیازمند عزمی ملی و همکاری همه جانبه تمامی ذینفعان است. این کتاب نه تنها یک منبع اطلاعاتی ارزشمند است، بلکه فراخوانی است برای اقدام عملی. پیشنهاد می شود که تمامی علاقه مندان، پژوهشگران و تصمیم گیرندگان، با مطالعه عمیق این اثر، به درک جامع تری از پیچیدگی ها و فرصت های این حوزه دست یافته و با مشارکت فعال خود، در شکوفایی گردشگری این منطقه بی نظیر از ایران سهیم باشند. آینده ای روشن برای گردشگری شرق، با برنامه ریزی دقیق و تلاش مستمر، قابل دستیابی است.