جرم نشر اکاذیب چیست

جرم نشر اکاذیب به انتشار عمدی اخبار و اطلاعات خلاف واقع به قصد ایراد ضرر به دیگری یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی اطلاق می شود. این جرم در قانون مجازات اسلامی ایران جرم انگاری شده و قانونگذار برای آن مجازات هایی در نظر گرفته است. درک دقیق ارکان، شرایط تحقق، مجازات ها و تفاوت های آن با جرایم مشابه برای حفظ حقوق افراد و مسئولیت پذیری در فضای اطلاعاتی امروز، از اهمیت بالایی برخوردار است.

در عصر حاضر که سرعت گردش اطلاعات در فضای مجازی بی سابقه است، تمایز میان واقعیت و شایعه بیش از پیش دشوار شده است. این شرایط، ضرورت شناخت دقیق مفاهیم حقوقی مرتبط با نشر اطلاعات نادرست را دوچندان می کند. اطلاع از ابعاد مختلف جرم نشر اکاذیب می تواند هم به عنوان سپری برای محافظت از حیثیت و آبروی اشخاص عمل کند و هم راهنمایی برای فعالان رسانه، روزنامه نگاران، تولیدکنندگان محتوا و حتی افراد عادی باشد تا از مسئولیت های قانونی خود در انتشار اخبار آگاه باشند. این راهنمای جامع، تمامی جنبه های حقوقی این جرم را از تعریف و ارکان تا شرایط تحقق، مجازات ها و جنبه های عملیاتی آن بررسی می کند.

تعریف لغوی و حقوقی نشر اکاذیب

برای درک عمیق جرم نشر اکاذیب، ابتدا لازم است به معنای لغوی و سپس به تعریف قانونی و حقوقی آن بپردازیم.

معنای لغوی نشر و اکاذیب

واژه «نشر» در لغت به معنای پراکندن، پخش کردن، فاش کردن و انتشار دادن است. در زمینه حقوقی، نشر به معنای رساندن یک محتوا به اطلاع عموم یا تعداد قابل توجهی از افراد است. «اکاذیب» نیز جمع «کِذب» به معنای دروغ ها و سخنان خلاف واقع است. بنابراین، نشر اکاذیب به معنای انتشار دروغ ها یا اخبار خلاف واقع است.

تعریف قانونی نشر اکاذیب در قانون مجازات اسلامی

قانونگذار ایران در ماده 698 کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات های بازدارنده) مصوب 1375، جرم نشر اکاذیب را به وضوح تعریف کرده است. این ماده بیان می دارد:

«هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به و سیله نامه یا شکواییه یا مراسلات یا عرایض یا گزارش یا توزیع هرگونه او راق چاپی یا خطی با امضاء یا بدو ن امضاء، اکاذیبی را اظهار نماید یا با همان مقاصد، اعمالی را بر خلاف حقیقت رأساً یا به عنوان نقل قول به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقامات رسمی تصریحاً یا تلویحاً نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق مزبور به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به غیر و ارد شود یا نه، علاو ه بر اعاده حیثیت در صورت امکان، باید به حبس از یک ماه تا یک سال و یا شلاق تا (۷۴) ضربه محکوم شود».

تحلیل این ماده نشان می دهد که عناصر اصلی تعریف قانونی جرم نشر اکاذیب شامل موارد زیر است:

• قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی: این عنصر بیانگر سوءنیت خاص مرتکب است. مجرم باید با هدف خاصی اقدام به نشر اکاذیب کند.

• اظهار اکاذیب یا انتساب اعمال خلاف حقیقت: موضوع جرم، خود اکاذیب یا نسبت دادن عملی است که واقعیت ندارد. این انتساب می تواند به صورت مستقیم یا از طریق نقل قول باشد.

• وسیله ارتکاب جرم: قانونگذار مصادیق روشنی از وسایل ارتکاب جرم را ذکر کرده است، از جمله نامه، شکواییه، مراسلات، اوراق چاپی یا خطی. این فهرست، محدودکننده نیست و شامل هر وسیله ای می شود که قابلیت انتشار داشته باشد.

مفهوم اکاذیب: چه چیزهایی خلاف واقع محسوب می شوند؟

پرسش اساسی این است که «اکاذیب» دقیقاً به چه معناست و چه مواردی را دربرمی گیرد؟ در پاسخ باید گفت اکاذیب شامل هر آنچه خلاف واقعیت است، می شود. این به آن معناست که لازم نیست محتوای کذب لزوماً دارای عنوان مجرمانه باشد یا الفاظ زشت و توهین آمیز باشد. بلکه صرف اینکه مطلبی خلاف حقیقت و واقعیت به شخصی (حقیقی یا حقوقی) یا به اذهان عمومی نسبت داده شود، مصداق اکاذیب است. برای مثال، انتشار خبر ورشکستگی یک شرکت در حالی که صحت ندارد، یا شایعه ای در مورد وضعیت شخصی یک فرد، در صورتی که کذب باشد، می تواند مصداق نشر اکاذیب باشد.

نکته مهم این است که حتی انتساب یک کذب نیز برای تحقق این جرم کافی است و نیازی به انتشار اخبار دروغ متعدد نیست. همچنین، شخص متضرر از جرم نشر اکاذیب می تواند هم یک شخص حقیقی (مانند افراد عادی) و هم یک شخص حقوقی (مانند شرکت ها، سازمان ها) باشد.

ارکان تشکیل دهنده جرم نشر اکاذیب

مانند هر جرم دیگری در حقوق کیفری، جرم نشر اکاذیب نیز برای تحقق خود به وجود ارکان سه گانه قانونی، مادی و معنوی نیازمند است. فقدان هر یک از این ارکان، مانع از محقق شدن جرم و اعمال مجازات خواهد شد.

رکن قانونی

رکن قانونی به این معناست که عمل ارتکابی تنها زمانی جرم محسوب می شود و قابل مجازات است که قانونگذار صراحتاً آن را جرم انگاری کرده و برای آن مجازات تعیین کرده باشد. در مورد جرم نشر اکاذیب، رکن قانونی به شرح زیر است:

• ماده 698 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات): این ماده، همانطور که پیشتر ذکر شد، پایه قانونی نشر اکاذیب به روش های سنتی (مکتوب و غیررایانه ای) را تشکیل می دهد.

• ماده 18 قانون جرایم رایانه ای (مصوب 1388): با گسترش فضای مجازی و ابزارهای ارتباطی نوین، قانونگذار برای نشر اکاذیب در فضای مجازی و از طریق سامانه های رایانه ای و مخابراتی، ماده 18 قانون جرایم رایانه ای را تصویب کرده است. این ماده بیان می دارد: «هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سیستم رایانه یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را برخلاف حقیقت، رأساً یا به عنوان نقل قول به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقام های رسمی به طور صریح یا تلویحی نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق یادشده به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود، افزون بر اعاده حیثیت به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج میلیون ریال تا چهل میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.»

رکن مادی

رکن مادی جرم، همان عمل فیزیکی یا رفتاری است که مجرم برای ارتکاب جرم انجام می دهد. در جرم نشر اکاذیب، رکن مادی شامل دو بخش اصلی است:

1. فعل انتشار: این بخش به معنای رساندن اکاذیب به اطلاع دیگران است. قانونگذار در ماده 698 مصادیق متنوعی را برشمرده است: «نامه، شکواییه، مراسلات، عرایض، گزارش، توزیع هرگونه اوراق چاپی یا خطی با امضاء یا بدون امضاء». در فضای مجازی نیز این انتشار می تواند از طریق ایمیل، شبکه های اجتماعی (مانند تلگرام، اینستاگرام، توییتر)، وب سایت ها، پیامک، و هر سامانه رایانه ای یا مخابراتی دیگری صورت گیرد. نکته کلیدی این است که اکاذیب باید منتشر شوند، یعنی به نحوی آشکار و علنی گردند تا برای دیگران قابل دسترسی و اطلاع باشند.

   • تاکید بر لزوم انتشار: صرف نوشتن اکاذیب روی کاغذ و نگهداری آن در کشو یا مطرح کردن آن در یک جمع خصوصی که از نظر تعداد و ترکیب، مخاطب «عمومی» محسوب نمی شوند، رکن مادی نشر اکاذیب را محقق نمی سازد؛ زیرا «نشر» به معنای علنی شدن و امکان دسترسی برای عده ای از مردم است.

   • اظهار شفاهی اکاذیب: آیا اظهار شفاهی اکاذیب نیز جرم است؟ بر اساس ماده 698، نشر اکاذیب باید از طریق وسایل مکتوب یا قابل انتشار به صورت غیرشفاهی باشد. اظهار شفاهی صرفاً در صورتی می تواند جرم محسوب شود که به صورت سازمان یافته و گسترده یا از طریق رسانه های عمومی (مانند رادیو و تلویزیون) صورت گرفته و مشمول قواعد خاص خود باشد. در غیر این صورت، اظهارات شفاهی کذب ممکن است تحت عناوین دیگر مانند توهین یا افترا (در صورت وجود شرایط خاص) قابل پیگیری باشد.

2. موضوع جرم: اکاذیب یا انتساب اعمال خلاف واقع: موضوع جرم نشر اکاذیب، خودِ اخبار دروغ یا انتساب اعمالی است که حقیقت ندارند. این انتساب می تواند به یک شخص حقیقی، حقوقی، اذهان عمومی یا مقامات رسمی صورت گیرد. همانطور که گفته شد، یک کذب واحد نیز برای تحقق جرم کافی است.

رکن معنوی (سوء نیت)

رکن معنوی که به آن عنصر روانی یا قصد مجرمانه نیز گفته می شود، به حالت ذهنی و نیت مرتکب در زمان ارتکاب جرم اشاره دارد. در جرم نشر اکاذیب، رکن معنوی از دو بخش سوء نیت عام و سوء نیت خاص تشکیل می شود:

1. سوء نیت عام: این بخش به قصد و اراده فرد برای انجام فعل مادی جرم (یعنی قصد انتشار اکاذیب) اشاره دارد. فرد باید آگاهانه و با اراده خود اقدام به انتشار خبر کذب یا انتساب عمل خلاف واقع کند. بنابراین، اگر انتشار به صورت سهوی، اشتباه یا غیرعمدی باشد، رکن سوء نیت عام محقق نمی شود و جرم نشر اکاذیب رخ نمی دهد.

2. سوء نیت خاص: این بخش به هدف و نتیجه ای اشاره دارد که مرتکب از انجام عمل مجرمانه دنبال می کند. در نشر اکاذیب، سوء نیت خاص شامل یکی از اهداف زیر است:

   • قصد اضرار به غیر: هدف فرد این باشد که به شخص حقیقی یا حقوقی دیگری ضرر مادی یا معنوی وارد کند. حتی اگر این ضرر بالفعل محقق نشود، صرف قصد وارد آوردن ضرر برای تحقق سوء نیت خاص کفایت می کند.

   • قصد تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی: هدف مرتکب این باشد که نظم عمومی را بر هم بزند، نگرانی در جامعه ایجاد کند یا مقامات رسمی را در تصمیم گیری هایشان تحت تأثیر قرار دهد.

بنابراین، برای تحقق رکن معنوی جرم نشر اکاذیب، فرد باید هم قصد انجام فعل مادی (انتشار) را داشته باشد و هم یکی از اهداف فوق (اضرار یا تشویش اذهان) را دنبال کند. عدم وجود هر یک از این دو بخش، مانع از تشکیل جرم خواهد شد.

شرایط تحقق جرم نشر اکاذیب

علاوه بر ارکان سه گانه، جرم نشر اکاذیب برای تحقق خود نیازمند شرایط خاصی است که در ادامه به تفصیل بررسی می شوند. وجود تمامی این شرایط به صورت همزمان برای اثبات جرم ضروری است.

1. کذب بودن اظهارات یا انتسابات

اساسی ترین شرط در جرم نشر اکاذیب، خلاف واقع بودن خبر یا عمل انتسابی است. به عبارت دیگر، مطلبی که منتشر شده یا به شخصی نسبت داده شده، باید دروغ و غیرحقیقی باشد. اگر فرد بتواند صحت اظهارات خود را در دادگاه اثبات کند، حتی اگر این اظهارات منجر به ضرر یا تشویش اذهان شده باشد، جرم نشر اکاذیب محقق نخواهد شد و وی تبرئه می شود. بار اثبات کذب بودن اظهارات، عموماً بر عهده شاکی است.

2. قصد اضرار یا تشویش اذهان عمومی

همانطور که در بخش رکن معنوی توضیح داده شد، برای تحقق این جرم، وجود سوء نیت خاص ضروری است. مرتکب باید با قصد اضرار به شخص دیگر (اعم از حقیقی یا حقوقی) یا با قصد تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی اقدام به انتشار اکاذیب کرده باشد. صرف انتشار یک خبر کذب، بدون وجود چنین قصدی، ممکن است جرم محسوب نشود. برای مثال، اگر فردی به اشتباه و بدون هیچ قصد سوئی خبری را منتشر کند که بعداً کذب بودن آن ثابت شود، نمی توان او را به جرم نشر اکاذیب محکوم کرد.

3. نشر و علنی شدن اکاذیب

موضوع اکاذیب باید به نحوی منتشر و علنی شده باشد تا به اطلاع دیگران برسد. این بدان معناست که صرف تولید یک خبر کذب یا انتساب دروغ به دیگری بدون اینکه در معرض دید و اطلاع عموم یا بخش قابل توجهی از جامعه قرار گیرد، کافی نیست. وسایل انتشار می توانند سنتی (مکتوبات) یا نوین (فضای مجازی) باشند. اهمیت این شرط در این است که تا زمانی که خبری منتشر نشود، نمی تواند به هدف اصلی جرم نشر اکاذیب که همان ایراد ضرر یا تشویش اذهان عمومی است، دست یابد.

4. عدم نیاز به وقوع نتیجه (ضرر بالفعل)

جرم نشر اکاذیب یک جرم مطلق است. این بدان معناست که برای تحقق جرم، نیازی به ورود ضرر مادی یا معنوی بالفعل به شخص متضرر یا برهم خوردن عملی اذهان عمومی نیست. قانونگذار صراحتاً در ماده 698 قانون مجازات اسلامی ذکر کرده است: «اعم از اینکه از طریق مزبور به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به غیر و ارد شود یا نه». تنها قابلیت ورود ضرر یا قابلیت تشویش اذهان کافی است. به عبارت دیگر، اگر اکاذیب به گونه ای باشند که احتمال داشته باشند به کسی ضرر بزنند یا اذهان عمومی را مشوش کنند، جرم محقق می شود، حتی اگر در عمل هیچ ضرری وارد نشده باشد.

مجازات جرم نشر اکاذیب (با آخرین تغییرات قانونی)

مجازات جرم نشر اکاذیب بسته به اینکه به صورت سنتی (مکتوب) یا رایانه ای (در فضای مجازی) ارتکاب یافته باشد، متفاوت است. همچنین، قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب 1399، تغییراتی را در میزان مجازات ها ایجاد کرده است که لازم است به آن ها توجه شود.

مجازات نشر اکاذیب سنتی (ماده 698 قانون مجازات اسلامی)

مطابق ماده 698 قانون مجازات اسلامی، مجازات نشر اکاذیب به روش های سنتی به شرح زیر بود:

• حبس از یک ماه تا یک سال.

• یا شلاق تا 74 ضربه.

تاثیر قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (مصوب 1399)

با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری در سال 1399، میزان حبس بسیاری از جرایم، از جمله جرم نشر اکاذیب، دچار تغییراتی شد. بر اساس این قانون:

• میزان حبس برای جرم نشر اکاذیب سنتی به سه ماه و یک روز تا یک سال و نیم حبس تغییر یافته است.

• مجازات شلاق همچنان تا 74 ضربه باقی مانده است.

این تغییرات با هدف حبس زدایی و کاهش جمعیت کیفری زندان ها اعمال شده است. بنابراین، در حال حاضر، حداقل مجازات حبس برای این جرم افزایش و حداکثر آن اندکی افزایش یافته است.

مجازات نشر اکاذیب رایانه ای (ماده 18 قانون جرایم رایانه ای)

نشر اکاذیب در فضای مجازی و از طریق سامانه های رایانه ای و مخابراتی، تحت شمول ماده 18 قانون جرایم رایانه ای قرار می گیرد و مجازات های متفاوتی دارد:

• حبس از 91 روز تا 2 سال.

• یا جزای نقدی از 5 میلیون تا 40 میلیون ریال.

• یا هر دو مجازات حبس و جزای نقدی.

تشدید مجازات در شرایط خاص

ماده 18 قانون جرایم رایانه ای برای برخی شرایط خاص، مجازات های سنگین تری را در نظر گرفته است:

• کارمندان دولتی: در صورتی که مرتکب یا مرتکبان از کارمندان و کارکنان اداره ها، سازمان ها یا نهادهای دولتی یا وابسته به دولت یا از متصدیان قانونی شبکه های رایانه ای یا مخابراتی بوده و به سبب شغل خود مرتکب جرم شده باشند، مجازات تشدید می شود.

• ارتکاب سازمان یافته و گسترده: در صورتی که نشر اکاذیب به صورت سازمان یافته یا در سطحی گسترده ارتکاب یافته باشد، مرتکب یا مرتکبان علاوه بر اعاده حیثیت، به 16 ماه و یک روز تا دو سال حبس یا جزای نقدی بیش از 26 میلیون ریال تا 40 میلیون ریال یا هر دو مجازات حبس و جزای نقدی محکوم خواهند شد.

این مقررات نشان می دهد که قانونگذار برای نشر اکاذیب در فضای مجازی، به ویژه در ابعاد گسترده یا توسط افراد دارای مسئولیت، مجازات های شدیدتری را پیش بینی کرده است.

جنبه های تکمیلی مجازات و ماهیت جرم

• اعاده حیثیت: علاوه بر مجازات های ذکر شده، قانونگذار در هر دو ماده 698 و 18، امکان اعاده حیثیت (بازگرداندن آبرو و اعتبار از دست رفته شاکی) را نیز پیش بینی کرده است. این امر به معنای جبران معنوی خسارات وارده به شاکی است و ممکن است شامل الزام محکوم علیه به انتشار تکذیبیه در همان رسانه ای که اکاذیب منتشر شده، باشد.

• قابل گذشت بودن جرم: جرم نشر اکاذیب (هم سنتی و هم رایانه ای) از جرایم قابل گذشت است. این بدان معناست که تعقیب و رسیدگی به این جرم تنها با شکایت شاکی خصوصی آغاز می شود و در هر مرحله ای از رسیدگی، با گذشت شاکی، تعقیب متوقف شده و حکم صادره نیز لغو می گردد. این ویژگی، امکان صلح و سازش بین طرفین را فراهم می آورد.

تفاوت جرم نشر اکاذیب با جرایم مشابه

در نظام حقوقی ایران، جرایمی وجود دارند که در ظاهر شباهت هایی به جرم نشر اکاذیب دارند، اما در ارکان و شرایط تحقق با یکدیگر متفاوت هستند. تشخیص دقیق این تفاوت ها برای اقامه دعوای صحیح و جلوگیری از سوءبرداشت های حقوقی حائز اهمیت است.

تفاوت با افترا (ماده 697 قانون مجازات اسلامی)

افترا، جرمی است که در آن فرد، عملی مجرمانه را به دیگری نسبت می دهد، در حالی که نمی تواند صحت آن را ثابت کند. ماده 697 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) بیان می کند: «هر کس به وسیله اوراق چاپی یا خطی یا به وسیله درج در روزنامه و جرائد یا نطق در مجامع یا به هر وسیله دیگر به کسی امری را صریحاً نسبت دهد یا آن ها را منتشر نماید که مطابق قانون آن امر جرم محسوب می شود و نتواند صحت آن اسناد را ثابت نماید… به جزای نقدی درجه شش محکوم خواهد شد.»

تفاوت های کلیدی افترا و نشر اکاذیب عبارتند از:

• موضوع انتساب: در افترا، عمل انتسابی باید دارای عنوان مجرمانه باشد (مثلاً نسبت دادن سرقت، اختلاس، قتل و غیره). اما در نشر اکاذیب، عمل انتسابی صرفاً خلاف واقع است و نیازی به جرم بودن آن نیست (مانند نسبت دادن ورشکستگی، داشتن همسر دوم، بیماری خاص و غیره).

• بار اثبات: در افترا، اگر متهم بتواند صحت انتساب را ثابت کند، تبرئه می شود. اما در نشر اکاذیب، بار اثبات کذب بودن بر عهده شاکی است.

تفاوت با توهین (ماده 608 قانون مجازات اسلامی)

توهین، به موجب ماده 608 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، به معنای فحاشی یا به کار بردن الفاظ رکیک و اعمال و اشاراتی است که موجب هتک حرمت و سبک شمردن شخص شود. «توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب حد قذف نباشد به مجازات شلاق تا 74 ضربه و یا پنجاه هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی خواهد بود.»

تفاوت های اصلی توهین و نشر اکاذیب شامل موارد زیر است:

• ماهیت عمل: در توهین، تمرکز بر استفاده از الفاظ رکیک، فحاشی یا حرکات اهانت آمیز است که قصد تحقیر و خوار شمردن طرف مقابل را دارد. اما در نشر اکاذیب، محوریت بر دروغ بودن محتوای خبر یا انتساب خلاف واقع است، نه الزماً توهین آمیز بودن آن. یک خبر کذب ممکن است توهین آمیز نباشد اما به حیثیت فرد لطمه بزند (مثلاً نسبت دادن یک بیماری خاص). همچنین، یک توهین می تواند کذب نباشد (مثلاً ناسزا گفتن به دلیل واقعی یک شخص).

• قصد: در توهین، قصد اهانت و تحقیر وجود دارد، در حالی که در نشر اکاذیب قصد اضرار یا تشویش اذهان مطرح است.

تفاوت با تهمت

واژه «تهمت» بیشتر یک اصطلاح عامیانه است تا حقوقی. در محاوره، تهمت به معنای نسبت دادن امری ناپسند و دروغ به دیگری است. از نظر حقوقی، تهمت می تواند در قالب جرایمی مانند افترا (اگر انتساب عمل مجرمانه باشد) یا نشر اکاذیب (اگر انتساب صرفاً خلاف واقع باشد) یا حتی قذف (نسبت دادن زنا یا لواط) جای گیرد. بنابراین، «تهمت» یک عنوان کلی و غیرحقوقی است که مصادیق آن تحت عناوین مجرمانه مشخصی در قانون تعریف شده اند.

فرآیند شکایت و پیگیری جرم نشر اکاذیب

پیگیری جرم نشر اکاذیب مستلزم طی مراحل قانونی مشخصی است. آگاهی از این فرآیند برای شاکیان و متهمان احتمالی ضروری است.

مرجع صالح جهت شکایت

مرجع صالح برای رسیدگی به جرم نشر اکاذیب بسته به ماهیت و بستر ارتکاب جرم متفاوت است:

• نشر اکاذیب سنتی: برای نشر اکاذیب از طریق وسایل سنتی (مانند نامه، اوراق چاپی)، دادسرای عمومی و انقلاب محلی که جرم در آن واقع شده است، صلاحیت رسیدگی دارد. محل وقوع جرم معمولاً جایی است که اکاذیب در آن منتشر شده اند.

• نشر اکاذیب رایانه ای: برای نشر اکاذیب در فضای مجازی و از طریق سامانه های رایانه ای و مخابراتی، دادسرای جرایم رایانه ای مرجع صالح است. در تهران، این دادسرا به صورت تخصصی به جرایم رایانه ای رسیدگی می کند. در شهرستان ها نیز در صورتی که دادسرای جرایم رایانه ای تأسیس شده باشد، صلاحیت رسیدگی دارد؛ در غیر این صورت، دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم به این جرایم رسیدگی خواهد کرد.

مراحل شکایت و رسیدگی

فرآیند شکایت و پیگیری جرم نشر اکاذیب به طور کلی شامل مراحل زیر است:

1. تنظیم شکوائیه: اولین گام، تنظیم شکوائیه ای دقیق و مستند است که در آن مشخصات شاکی و مشتکی عنه، شرح واقعه، زمان و مکان ارتکاب جرم و ادله اثبات آن به صورت روشن بیان شود.

2. ارائه مدارک: شاکی باید تمامی مدارک و مستندات لازم برای اثبات ادعای خود را ضمیمه شکوائیه کند. این مدارک می تواند شامل نسخه های چاپی از اکاذیب منتشر شده (در فضای مجازی)، اصل نامه یا اوراق، شهادت شهود، پرینت مکالمات یا پیامک ها و هرگونه سند دیگری باشد که کذب بودن اظهارات و قصد اضرار یا تشویش اذهان را اثبات کند.

3. ثبت شکوائیه: شکوائیه به همراه مدارک در مرجع صالح (دادسرای عمومی و انقلاب یا دادسرای جرایم رایانه ای) ثبت می شود.

4. ارجاع به شعبه بازپرسی/دادیاری: پرونده به یکی از شعب بازپرسی یا دادیاری ارجاع داده می شود تا تحقیقات مقدماتی آغاز گردد.

5. تحقیقات مقدماتی: در این مرحله، بازپرس یا دادیار به بررسی صحت و سقم ادعای شاکی، جمع آوری دلایل و مستندات، اخذ دفاعیات متهم و در صورت لزوم، انجام تحقیقات تکمیلی می پردازد.

6. صدور قرار: پس از تکمیل تحقیقات، بازپرس یا دادیار یکی از قرارهای نهایی (مانند قرار منع تعقیب در صورت عدم کفایت دلیل، یا قرار جلب به دادرسی در صورت احراز جرم) را صادر می کند.

7. دادگاه: در صورت صدور قرار جلب به دادرسی، پرونده به دادگاه کیفری 2 ارسال می شود تا محاکمه انجام شده و رأی صادر گردد.

مدارک لازم برای شکایت

برای طرح شکایت جرم نشر اکاذیب، مدارک زیر معمولاً مورد نیاز است:

• کارت ملی و شناسنامه شاکی.

• ادله اثبات کذب بودن اظهارات (مثلاً اسناد مالی برای اثبات عدم ورشکستگی، گواهی پزشکی برای رد بیماری).

• شواهد و مستندات نشر (مانند اسکرین شات از صفحات مجازی، نسخه های چاپی از مطالب منتشر شده، اصل نامه ها).

• اطلاعات هویتی مشتکی عنه (در صورت امکان).

• شهادت شهود (در صورت وجود).

نکات مهم در تنظیم شکوائیه

شکوائیه باید با دقت و صراحت تنظیم شود. نکات زیر می توانند مفید باشند:

• جزئیات کامل واقعه شامل زمان، تاریخ، چگونگی و وسیله نشر اکاذیب.

• مشخص کردن دقیق اکاذیب و ارائه دلایل کذب بودن آن ها.

• بیان قصد و نیت مجرمانه (سوء نیت خاص) مشتکی عنه و ارائه شواهدی که این قصد را تأیید کند.

• مطالبه اعاده حیثیت و جبران خسارات (در صورت وجود).

آیا جرم نشر اکاذیب قابل گذشت است؟

همانطور که قبلاً ذکر شد، جرم نشر اکاذیب از جرایم قابل گذشت محسوب می شود. این بدان معناست که:

• شروع تعقیب کیفری و رسیدگی به جرم، منوط به شکایت شاکی خصوصی است.

• در هر مرحله ای از مراحل تحقیقات مقدماتی، دادرسی یا حتی اجرای حکم، در صورت گذشت شاکی، رسیدگی به پرونده متوقف شده و تعقیب کیفری و اجرای مجازات مرتکب موقوف می گردد.

• این ویژگی، زمینه را برای صلح و سازش بین طرفین فراهم می آورد و طرفین می توانند با توافق یکدیگر، پرونده را خاتمه دهند.

نقش وکیل در پرونده های نشر اکاذیب

با توجه به پیچیدگی های حقوقی و فنی جرم نشر اکاذیب، به ویژه در فضای مجازی و نیاز به اثبات ارکان و شرایط جرم، مشاوره و همراهی با یک وکیل متخصص در این نوع پرونده ها از اهمیت بالایی برخوردار است. وکیل می تواند در تنظیم شکوائیه، جمع آوری مستندات، ارائه ادله، دفاع از حقوق موکل و پیگیری مراحل قضایی، نقش بسزایی ایفا کند و احتمال موفقیت در پرونده را به میزان قابل توجهی افزایش دهد.

نمونه شکایت جرم نشر اکاذیب (کاربردی)

ارائه یک نمونه شکوائیه می تواند راهنمای عملی برای افرادی باشد که قصد پیگیری جرم نشر اکاذیب را دارند. این نمونه کلی بوده و باید با توجه به جزئیات هر پرونده تکمیل شود:

باسمه تعالی

شکوائیه

ریاست محترم دادسرای عمومی و انقلاب (یا دادسرای جرایم رایانه ای) شهر ………..

با سلام و احترام،

مشخصات شاکی:
نام و نام خانوادگی: [نام و نام خانوادگی شاکی]
نام پدر: [نام پدر]
شماره ملی: [شماره ملی]
آدرس: [آدرس کامل]
شماره تماس: [شماره تماس]

مشخصات مشتکی عنه:
نام و نام خانوادگی: [نام و نام خانوادگی مشتکی عنه / در صورت عدم اطلاع: فرد یا افراد نامعلوم]
نام پدر: [نام پدر (در صورت اطلاع)]
شماره ملی: [شماره ملی (در صورت اطلاع)]
آدرس: [آدرس کامل (در صورت اطلاع)]
شماره تماس: [شماره تماس (در صورت اطلاع)]
(در صورت ناشناس بودن: مشخصات کاربری در فضای مجازی، آدرس صفحه یا کانال، شماره تلفن مورد استفاده)

موضوع شکایت: نشر اکاذیب (موضوع ماده 698 قانون مجازات اسلامی / ماده 18 قانون جرایم رایانه ای)

شرح واقعه:

احتراماً به استحضار عالی می رساند اینجانب [نام شاکی] به تاریخ [تاریخ دقیق یا تقریبی] از طریق [وسیله انتشار: مانند یک صفحه اینستاگرام به آدرس …, یک کانال تلگرامی …, یک نامه در تاریخ …، یک شکوائیه به تاریخ …] مطلع شدم که مشتکی عنه/فرد ناشناس با قصد اضرار به اینجانب و/یا تشویش اذهان عمومی، اقدام به انتشار مطالبی خلاف واقع نموده است.

مطالب کذب منتشر شده عبارتند از: [به صورت دقیق و جزئی، مطالب کذب را ذکر کنید، مثلاً: ایشان بنده را متهم به ورشکستگی و کلاهبرداری نموده اند در حالی که وضعیت مالی شرکت اینجانب کاملاً شفاف و مستند است. یا اخبار دروغی مبنی بر [موضوع کذب] به بنده نسبت داده شده که عاری از حقیقت است و موجب خدشه دار شدن اعتبار بنده گردیده است.].

کذب بودن این اظهارات به دلایل و مستندات زیر قابل اثبات است: [ارائه دلایل کذب بودن، مثلاً: گواهی از اداره ثبت شرکت ها مبنی بر فعال بودن و عدم ورشکستگی شرکت، سند مالکیت اموال برای رد اتهام عدم تمکن مالی، شهادت شهود، پرینت حساب بانکی].

این اقدام مشتکی عنه علاوه بر ورود لطمه شدید به حیثیت و آبروی اینجانب، [در صورت امکان ضرر مادی: و همچنین باعث ورود ضررهای مادی به شرح (ذکر ضرر) به بنده گردیده است]، موجب [در صورت امکان تشویش اذهان عمومی: تشویش اذهان عمومی در میان … (مخاطبان خاص یا عام) شده است].

دلایل و مدارک:

1. کپی کارت ملی و شناسنامه شاکی.

2. اسکرین شات ها/تصاویر/نسخه های چاپی از مطالب کذب منتشر شده (در فضای مجازی).

3. اصل/کپی نامه ها/اوراق چاپی حاوی اکاذیب.

4. [سایر مدارک اثبات کذب بودن مطالب (مانند اسناد مالی، گواهی ها، قراردادها)].

5. [شهادت شهود (در صورت وجود و لزوم)].

لذا با توجه به مراتب فوق و احراز ارکان و شرایط جرم نشر اکاذیب، مستنداً به ماده [698 قانون مجازات اسلامی / 18 قانون جرایم رایانه ای] و مواد مربوطه، تقاضای تعقیب کیفری و مجازات مشتکی عنه و همچنین اعاده حیثیت اینجانب را از محضر محترم آن دادسرا استدعا دارم.

با تشکر و احترام
نام و نام خانوادگی شاکی:
امضاء:

تاریخ:

نمونه رای دادگاه در خصوص نشر اکاذیب (جهت درک رویه قضایی)

برای درک بهتر رویه قضایی در مورد جرم نشر اکاذیب، مطالعه نمونه آراء دادگاه ها بسیار مفید است. در ادامه، نمونه هایی (خلاصه و تحلیل شده از آرای واقعی با حذف جزئیات محرمانه) برای فهم نحوه استدلال قضات ارائه می شود.

نمونه رای برائت (عدم تحقق رکن مادی یا معنوی)

موضوع پرونده: شکایت خانم (الف) علیه آقای (ب) به اتهام نشر اکاذیب از طریق ارسال پیامک های متعدد.

شرح مختصر: شاکی مدعی بود که متهم از طریق پیامک های متعدد، مطالب کذبی را درباره وی به چندین نفر ارسال کرده است. متهم در دفاعیات خود اظهار داشت که پیامک ها تنها برای شاکی ارسال شده و به قصد اضرار نبوده است، بلکه پاسخی به اختلافات شخصی بوده.

رای دادگاه بدوی: دادگاه با بررسی محتویات پرونده و اظهارات طرفین، رکن مادی نشر اکاذیب را محقق ندانست. استدلال دادگاه این بود که «نشر» به معنای علنی کردن و رساندن مطلب به اطلاع عموم یا تعداد قابل توجهی از افراد است. در این پرونده، پیامک ها صرفاً بین شاکی و متهم رد و بدل شده و شواهد کافی برای اثبات انتشار گسترده به افراد دیگر (به جز یک یا دو نفر محدود که در روند اختلافات درگیر بودند) وجود نداشت. لذا، حکم به برائت متهم از اتهام نشر اکاذیب صادر شد.

تحلیل: این رای نشان می دهد که دادگاه ها در تشخیص رکن مادی نشر اکاذیب، به معنای واقعی «انتشار» و علنی شدن اهمیت می دهند. صرف رد و بدل شدن پیامک بین دو نفر یا افراد محدود، لزوماً به معنای «نشر» به مفهوم قانونی نیست و باید اثبات شود که محتوای کذب به گونه ای به اطلاع عموم یا تعداد قابل توجهی از مردم رسیده است.

نمونه رای محکومیت (تحقق تمامی ارکان)

موضوع پرونده: شکایت آقای (ج) علیه خانم (د) به اتهام نشر اکاذیب در فضای مجازی (یک صفحه عمومی در اینستاگرام).

شرح مختصر: شاکی (مدیر یک شرکت بازرگانی) مدعی بود که متهم (کارمند سابق شرکت) با ایجاد یک صفحه عمومی در اینستاگرام، مطالب کذب متعددی را در مورد سوءاستفاده مالی وی و ورشکستگی شرکت منتشر کرده است. متهم نتوانست صحت مطالب را اثبات کند و همچنین شواهد نشان می داد که صفحه اینستاگرام دارای دنبال کنندگان زیادی بوده و مطالب به سرعت در فضای مجازی پخش شده است.

رای دادگاه بدوی: دادگاه با احراز تمامی ارکان جرم، حکم به محکومیت متهم صادر کرد. استدلال دادگاه به شرح زیر بود:

1. رکن قانونی: ماده 18 قانون جرایم رایانه ای (برای نشر اکاذیب در فضای مجازی).

2. رکن مادی: انتشار مطالب کذب و خلاف واقع در یک صفحه عمومی اینستاگرام که برای تعداد زیادی از افراد قابل مشاهده بوده است (با ارائه اسکرین شات ها و گزارش پلیس فتا).

3. رکن معنوی: قصد اضرار به شاکی و تشویش اذهان عمومی نسبت به فعالیت های شرکت، با توجه به محتوای توهین آمیز و هدفمند مطالب و سابقه اختلافات میان طرفین، محرز تشخیص داده شد.

4. شرایط تحقق: کذب بودن مطالب توسط شاکی اثبات شد و متهم نتوانست صحت آن ها را ثابت کند. قابلیت ورود ضرر به حیثیت و اعتبار شاکی و شرکت نیز محرز بود.

بر این اساس، متهم به مجازات مقرر در ماده 18 قانون جرایم رایانه ای (مثلاً حبس و جزای نقدی) و همچنین اعاده حیثیت محکوم شد.

تحلیل: این رای نشان دهنده اهمیت اثبات هر سه رکن جرم و همچنین کذب بودن مطالب است. استفاده از فضای مجازی به عنوان بستر نشر، به وضوح تحت شمول قانون جرایم رایانه ای قرار می گیرد و جنبه علنی بودن انتشار در این فضا به راحتی احراز می شود.

این نمونه ها تأکید می کنند که برای موفقیت در پرونده های نشر اکاذیب، شاکی باید دلایل و مستندات قوی برای اثبات کذب بودن مطالب، وقوع انتشار، و سوء نیت خاص (قصد اضرار یا تشویش اذهان) ارائه دهد.

سوالات متداول (FAQ)

اثبات نشر اکاذیب به عهده کیست؟

در جرم نشر اکاذیب، بار اثبات کذب بودن اظهارات بر عهده شاکی است. شاکی باید با ارائه دلایل و مستندات، ثابت کند که مطالبی که علیه او منتشر شده، خلاف واقعیت است. البته اثبات رکن مادی (انتشار) و رکن معنوی (قصد اضرار یا تشویش اذهان) نیز به عهده شاکی است، اما پس از اثبات کذب بودن، متهم برای تبرئه خود می تواند صحت اظهارات را در دادگاه اثبات کند.

اگر قصد ضرر زدن نداشته باشیم، آیا باز هم نشر اکاذیب محسوب می شود؟

خیر. وجود قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی، همان سوء نیت خاص، از ارکان ضروری جرم نشر اکاذیب است. اگر فردی بدون این قصد و صرفاً به دلیل اشتباه یا سهو، اکاذیبی را منتشر کند، جرم نشر اکاذیب به مفهوم حقوقی آن محقق نخواهد شد و قابل مجازات نیست.

مدت زمان رسیدگی به پرونده نشر اکاذیب چقدر است؟

مدت زمان رسیدگی به پرونده های نشر اکاذیب بستگی به عوامل مختلفی دارد، از جمله پیچیدگی پرونده، حجم مدارک و مستندات، تعداد شهود، و شلوغی شعب قضایی. معمولاً پرونده های کیفری پس از طی مراحل تحقیقات مقدماتی در دادسرا (که ممکن است چند هفته تا چند ماه به طول انجامد)، به دادگاه ارسال می شوند. در مجموع، زمان دقیقی نمی توان تعیین کرد و از چند ماه تا یک سال یا بیشتر متغیر خواهد بود.

آیا نشر اکاذیب نسبت به اشخاص فوت شده جرم است؟

ماده 698 قانون مجازات اسلامی و ماده 18 قانون جرایم رایانه ای، نشر اکاذیب را نسبت به «شخص حقیقی یا حقوقی» یا «مقامات رسمی» پیش بینی کرده اند. به طور کلی، شخص فوت شده از نظر حقوقی، «شخص» به مفهوم زنده محسوب نمی شود و دارای حیثیت قانونی زنده نیست تا بتوان به او ضرر زد یا اذهان عمومی را به ضرر او مشوش کرد. با این حال، اگر نشر اکاذیب نسبت به فرد فوت شده، به گونه ای باشد که به بازماندگان وی (ورثه) یا اعتبار و حیثیت خانوادگی آن ها لطمه وارد کند، می تواند مورد پیگیری قرار گیرد. همچنین، اگر این اکاذیب موجب تشویش اذهان عمومی شود، از این منظر نیز قابل پیگیری است.

مسئولیت نشر اکاذیب در گروه های مجازی و کانال ها با کیست؟

مسئولیت نشر اکاذیب در گروه های مجازی و کانال ها در وهله اول با کسی است که اقدام به انتشار مستقیم اکاذیب می کند. اما مدیران گروه ها و کانال ها نیز ممکن است بر اساس «قانون مسئولیت مدنی» یا «قانون جرایم رایانه ای» در صورت علم و اطلاع از محتوای مجرمانه و عدم حذف آن، مسئولیت مشترک یا تبعی داشته باشند. به ویژه اگر این مدیران به صورت فعال در تسهیل انتشار نقش داشته باشند یا عمداً از حذف محتوای مجرمانه خودداری کنند. قانونگذار در ماده 75 قانون جرایم رایانه ای، برای مسئولان ارائه دهندگان خدمات میزبانی یا خدمات دهنده دسترسی، در صورت عدم همکاری با مقامات قضایی، مسئولیت هایی را پیش بینی کرده است.

امکان صلح و سازش در جرم نشر اکاذیب چگونه است؟

همانطور که اشاره شد، جرم نشر اکاذیب یک جرم قابل گذشت است. این ویژگی به طرفین دعوا این امکان را می دهد که در تمامی مراحل رسیدگی، از طریق صلح و سازش، به توافق برسند. با گذشت شاکی، پرونده مختومه می شود و تعقیب متهم متوقف می گردد. صلح و سازش می تواند به صورت مستقیم بین طرفین یا از طریق میانجیگری وکیل انجام شود و حتی در دادسرا یا دادگاه نیز امکان سازش وجود دارد.

جمع بندی و نتیجه گیری

جرم نشر اکاذیب یکی از جرایم مهم علیه حیثیت افراد و نظم عمومی است که با گسترش روزافزون وسایل ارتباط جمعی و به خصوص فضای مجازی، ابعاد پیچیده تری یافته است. درک دقیق تعریف، ارکان قانونی، مادی و معنوی، شرایط تحقق، و تفاوت آن با جرایم مشابه مانند افترا و توهین، برای هر شهروند مسئول و فعال در عرصه اطلاعاتی، امری حیاتی است.

قانونگذار با پیش بینی مجازات های متناسب در ماده 698 قانون مجازات اسلامی و ماده 18 قانون جرایم رایانه ای، به دنبال حفظ اعتبار و آبروی اشخاص و جلوگیری از تشویش اذهان عمومی بوده است. اهمیت قصد اضرار یا تشویش اذهان و همچنین کذب بودن اظهارات به عنوان ارکان اصلی، در کنار ضرورت اثبات انتشار، نقشی کلیدی در تعیین سرنوشت پرونده های مربوط به این جرم ایفا می کند. ویژگی قابل گذشت بودن این جرم نیز، راه را برای صلح و سازش میان شاکی و مشتکی عنه باز می گذارد.

مسئولیت پذیری در قبال اطلاعاتی که منتشر می کنیم، چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی، یک الزام قانونی و اخلاقی است. پیش از انتشار هرگونه خبر یا نسبت دادن عملی به دیگری، باید از صحت و سقم آن اطمینان حاصل کرده و عواقب حقوقی احتمالی آن را در نظر گرفت. در صورت مواجهه با جرم نشر اکاذیب، چه به عنوان شاکی و چه به عنوان متهم، بهره مندی از مشاوره حقوقی تخصصی با یک وکیل آگاه به قوانین کیفری و جرایم رایانه ای، می تواند نقش تعیین کننده ای در حفظ حقوق و رسیدگی عادلانه به پرونده داشته باشد.

سوالات متداول

اثبات نشر اکاذیب به عهده کیست؟

بار اثبات کذب بودن اظهارات بر عهده شاکی است که باید با ارائه دلایل و مستندات، خلاف واقع بودن مطالب منتشر شده را اثبات کند. همچنین، شاکی باید ارکان مادی (انتشار) و معنوی (قصد اضرار یا تشویش اذهان) را نیز ثابت نماید.

اگر قصد ضرر زدن نداشته باشیم، آیا باز هم نشر اکاذیب محسوب می شود؟

خیر. وجود قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی (سوء نیت خاص) از ارکان ضروری جرم نشر اکاذیب است. بدون این قصد، جرم محقق نمی شود.

مدت زمان رسیدگی به پرونده نشر اکاذیب چقدر است؟

مدت زمان رسیدگی به پیچیدگی پرونده، حجم مدارک و شلوغی دادگاه ها بستگی دارد و نمی توان زمان دقیقی تعیین کرد. این فرآیند معمولاً از چند ماه تا بیش از یک سال به طول می انجامد.

آیا نشر اکاذیب نسبت به اشخاص فوت شده جرم است؟

اگرچه شخص فوت شده مستقیماً موضوع جرم نیست، اما اگر نشر اکاذیب نسبت به وی، به حیثیت و اعتبار بازماندگان یا خانواده او لطمه وارد کند، یا موجب تشویش اذهان عمومی شود، قابل پیگیری خواهد بود.

مسئولیت نشر اکاذیب در گروه های مجازی و کانال ها با کیست؟

مسئولیت اولیه با منتشرکننده مستقیم اکاذیب است. اما مدیران گروه ها و کانال ها نیز در صورت علم و اطلاع از محتوای مجرمانه و عدم حذف آن، ممکن است مسئولیت مشترک یا تبعی داشته باشند، خصوصاً اگر در انتشار آن نقش فعال ایفا کرده باشند.

امکان صلح و سازش در جرم نشر اکاذیب چگونه است؟

جرم نشر اکاذیب قابل گذشت است و این امکان به طرفین دعوا اجازه می دهد تا در هر مرحله از رسیدگی با صلح و سازش به توافق برسند. با گذشت شاکی، پرونده مختومه می شود و تعقیب متهم متوقف می گردد.